مریم وریج کاظمی
پژوهشگر ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
در فوریه 2020، ستون فلزی به ارتفاع 3 متر با نوشته «به آسمان نگاه کنید ماه را خواهید دید» به خط ترکی باستان توسط یک کشاورز در استان سنلیورفا ترکیه پیدا شد. این ستون فلزی در نزدیکی مکان میراث جهانی یونسکو در گوبکلی‌تپه قرار داشت که هزاران سال قبل از استون هنج ساخته شده بود. البته این ستون فلزی چند روز پس از ظاهر شدن ناپدید شد، اما رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، با تکرار نوشته روی آن«به آسمان نگاه کنید ماه را خواهید دید»، دکترین فضایی خود را اعلام و به آن رسمیت بخشید.
این در حالیست که در میان بیش از 40 کشور دارنده ماهواره و فعالیت های فضایی چند کشور دارای قدرت پرتاب ماهواره هستند، ایالات متحده امریکا، روسیه و اخیرا چین به علت خوداتکایی در این فعالیت ها جز قدرت های اول و بازیگران اصلی در عرصه فضا محسوب می شوند. کشورهای فرانسه، هند، ژاپن، اسرائیل و اتحادیه اروپا، قابلیت پرتاب ماهواره و سایر وسایل به فضا به جز سفینه های سرنشین دار را دارا هستند. کشورهای کانادا، آفریقای جنوبی، انگلیس، برزیل، آرژانتین، ایران، استرالیا، آلمان و اندونزی در زمره کشورهایی هستند که به کمک شرکتهای خصوصی و سازمانهای بین دولتی قدرت قابل ملاحظه ای در فضای نزدیک زمین دارند. این کشورها ماهواره و یا وسایل دیگری را به کمک کشورهای پرتاب کننده به فضا فرستاده و آنها را کنترل می کنند. از میان کشورهای دارای ماهواره تنها 18کشور توسعه یافته هستند و در میان کشورهای آسیایی نیز تنها 9 کشور دارای این تکنولوژی می باشند. در همسایگی ایران کشورهای ترکیه، روسیه، امارات متحده عربی، پاکستان و عربستان سعودی از جمله کشورهای هستند که از تکنولوژی ماهواره ای بهره منداند.
با این حال جاه طلبی ترکیه به عنوان قدرت نوظهور منطقه ای به دلیل رقابت با همسایگان در خور توجه است. طی چند سال گذشته، ترکیه روی نقشه های فضایی خود کار کرده است، به ویژه در رقابت با رقبای ژئوپلیتیکی اش مانند امارات متحده عربی. ترکیه از 20 سال گذشته برنامه های فضایی خود را آغاز کرده است و در این راستا آژانس فضایی ترکیه (TUA) با هدف پیوستن به کشورهای دارای فناوری فضایی به شکل رسمی با فرمان ریاست جمهوری در 13 دسامبر 2018 تاسیس شد.
اردوغان ملاقات های بسیاری را با صاحبان کمپانی های فضایی انجام داده است از جمله دیدار با ایلان ماسک، مالک کمپانی اسپیس ایکس. ایلان ماسک، یک پتانسیل اساسی برای جاه طلبی های فضایی ترکیه در نظر گرفته می شود. ماسک در سال 2017 با اردوغان دیدار و در مورد برنامه فضایی گفتگو کرد و باعث شد برخی گمانه زنی کنند که شرکت ایلان ماسک می تواند ماموریت به سوی ماه ترکیه را در سال 2023 تسهیل نماید.
در یک برنامه تلویزیونی اردوغان، از برنامه فضایی 10 ساله این کشور رونمایی کرد و اظهار داشت «من اکنون چشم انداز، استراتژی و اهداف 10 ساله ترکیه را به شما ارائه میدهم و می گویم به آسمان نگاه کنید ماه را خواهید دید. اولین هدف یا ماموریت برنامه جامع فضایی با عنوان اولین تماس با ماه در سال 2023 یعنی صدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه رونمایی خواهد شد که فرستادن فضانوردان ترکیه به فضا، ساخت یک فرودگاه فضایی و توسعه فناوری پیچیده ماهواره و هواشناسی از دیگر اهداف این طرح فضایی می باشد.اردوغان با اشاره به کارهای دولت در زمینه فضا گفت: 1/2 میلیارد لیره ترکیه (نزدیک به 300 میلیون دلار) برای 56 پروژه در مورد ماهواره، فضا، سیستم های پرتاب و تجهیزات فضایی در 18 سال گذشته تامین شده است».
اردوغان با اشاره به اینکه این برنامه توسط آژانس فضایی ترکیه تهیه و اجرا می شود،گفت: ترکیه در حال باز شدن درهای آسمان تمدن خود است که قرن ها، پیشگام عدالت، اخلاق و صلح در جهان بود. اردوغان با اشاره به اینکه برنامه جامع فضایی ترکیه در دو مرحله انجام می شود، گفت که در مرحله اول، فرود بر ماه به وسیله یک موشک با همکاری شرکتهای بین المللی در پایان سال 2023 به مدار زمین پرتاب می شود انجام میپذیرد،که پس از آن ما یكی از كشورهایی خواهیم بود كه توانسته ایم به ماه برسیم و برای مرحله دوم ماموریت، اطلاعات لازم را جمع آوری خواهیم كرد. اردوغان خاطرنشان کرد: در مرحله دوم در سال 2028 ، پرتاب اولیه که کاوشگر ما را به مدار می برد از طریق موشک های ترکیه انجام می شود و همانطور که فرود آرام خود را بر روی ماه انجام می دهیم، یکی از معدود کشورها خواهیم بود که می تواند فعالیت های علمی را بر روی آن انجام دهد. وی تأکید کرد: در برنامه Moon از پیشرفت های ترکیه در زمینه پرتاب موشک و فناوری مرتبط با آن استفاده خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه هدف دوم این برنامه ایجاد برندسازی در توسعه نسل جدید ماهواره است، گفت این کشور فعالیت های تولید ماهواره را تحت یک مرجع واحد با هماهنگی TUA به سرانجام می رساند، چرا که قصد بر آن است تا با افزایش رقابت پذیری به لطف این اقدام، سهم بیشتری از بازار جهانی ماهواره را به دست آوریم. اردوغان خاطرنشان کرد، در برنامه ملی فضایی، ترکیه قصد دارد یک سیستم موقعیت یابی و زمان بندی منطقه ای ایجاد کند که با استفاده از این سیستم موقعیت یابی منطقه ای، ترکیه از وابستگی خارجی فارغ خواهد شد.ضمن اینکه این موضوع راه را برای توسعه برنامه های دفاعی-امنیتی، کشاورزی، شهرنشینی و وسایل نقلیه و.. هموار می کند.
به علت اینکه موقعیت جغرافیایی ترکیه برای ایجاد فرودگاه فضایی مناسب نیست این کشور در حال برنامه ریزی برای ایجاد یک فرودگاه فضایی در خارج از خاک خود است. بدین ترتیب ترکیه سایت پرتاب موشک در سومالی( به دلیل مجاورت با خط استوا)، که یکی از مهمترین شرکای امنیتی ترکیه نیز هست، از سال 2011، در دست اجرا دارد. سومالی همچنین میزبان بزرگترین پایگاه آموزشی-نظامی ترکیه در جهان است. اگرچه ترکیه، لیبی را به عنوان سایت پرتاب موشک در نظر داشت اما سومالی به دلیل مجاورت با خط استوا و دلایل امنیتی مناسب تشخیص داده شد. ضمن اینکه سومالی برای علاقه مندان به فضا نامی آشناست چرا که فرانسه در دهه 1960 از خاک سومالی برای پرتاب ماهواره های خود استفاده کرد. با این حال محاسبات دولتی نشان می دهد تاسیس و نگهداری فرودگاه فضایی در سومالی بیش از 350 میلیون دلار هزینه خواهد داشت. البته انتخاب سومالی چالش های را به وجود می آورد، چراکه سومالی همچنان یکی از کشورهای ناپایدار در منطقه بسیار پرتنش شاخ آفریقا است که برای پرتاب موشک به فضا ایده آل نیست. علاوه بر این، هزینه حمل و نقل نیروی انسانی و مواد هزاران کیلومتر دورتر برای ترکیه که هنوز در حال توسعه است و با یک توسعه اقتصادی طولانی دست و پنجه نرم می کند و از کمبودهای نیز رنج می برد، دور از تصور می باشد.
با این حال به نظر می رسد اختصاص بودجه های کلان برای تحقیقات در ماورای زمین و ساخت دستگاه و سیستم های پردازش کننده ماهواره ای در زمینه های ارتباطی- اطلاعاتی، فضا را برای ترکیه به صحنه جدیدی از بازی تبدیل کرده که این کشور را به اهداف دفاعی-نظامی نزدیک می کند. شکی نیست یکی از مهمترین کاربردهای فناوری های ماهواره ای و فضایی در درجه نخست در امور نظامی-جاسوسی خلاصه می شود که می توانند عملیات زمینی-هوایی و دریایی را کنترل و هدایت نمایند و مراقبت، شناسایی و رهگیری سوژه ها تسهیل می شوند. هم اکنون بخش عمده ماهواره هایی که در فضا گردش می کنند ماهواره های نظامی و جاسوسی هستند. ماهواره نظامی به تجهیزات دقیق و پیشرفته ای مانند رادارهای مخصوص، دوربین های مادون قرمز، دوربین عکاسی مخصوص مجهز هستند. قدرت شناسایی های بعضی از این ماهواره ها به حدی است که قادرند از ارتفاع 200 کیلومتری زمین اشیایی به طول 10 سانتی متری را به طور واضح تشخیص دهند.
با این تفاسیر، برنامه های فضایی ترکیه جدای از ماموریت رسیدن به کره ماه، در راستای خروج از وابستگی به شرکتهای بین المللی ارائه دهنده خدمات ارتباطی-مخابراتی، مالکیت بر سیستم های دیجیتال ماهواره های نظامی، کنترل فناوری سنجش از دور ( که شامل تصویربرداری،تشخیص و جمع آوری داده ها و اطلاعات از فاصله دور می شود)، توسعه و ارتقاء دستگاه های دریافت امواج الکترومغناطیس و بومی کردن فناوری سنجنده ها و پردازش داده ها و در نهایت هژمون خواهی نوین ترکیه بر فضای پیرامونی خود، قابل بررسی است. البته سخن اردوغان با این مضمون که «ترکیه باید رد پایی در ماه بر جا گذارد تا در مورد اتفاقات روی زمین حرفی برای گفتن داشته باشد»، تحقق رویای برپایی امپراتوری عثمانی را تحت لوای توسعه برنامه های فضایی ترکیه برجسته می سازد.
کلید واژگان: ترکیه, فضا,دکترین فضایی، ماهواره, اهداف ,نظامی-امنیتی,مریم وریج کاظمی
