نقش و جایگاه گوناگون و شرایط دیاسپورای لبنانی در آفریقا

دکتر گلناز سعیدی

عضو هیئت علمی دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc

 

 

مقدمه

دیاسپورای لبنانی در آفریقا یکی از بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین جوامع مهاجرتی در این قاره است. مهاجرت لبنانی‌ها به آفریقا در دوره‌های مختلف تاریخی، از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد و به دلایل متعدد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی مذهبی صورت گرفت. این جامعه مهاجر در طول زمان توانسته است تاثیرات عمیقی بر اقتصاد، فرهنگ و بافت اجتماعی کشورهای میزبان بگذارد. به ویژه در غرب آفریقا و جنوب آفریقا، لبنانی‌ها نقش قابل توجهی در بازرگانی، توسعه زیرساخت‌ها و حتی سیاست‌های محلی داشته‌اند. این مقاله به بررسی تاریخچه مهاجرت لبنانی‌ها، ساختار اجتماعی و هویتی آن‌ها، تأثیرات اقتصادی و فرهنگی و همچنین چالش‌ها و فرصت‌هایی که با آن‌ها مواجه بوده‌اند می‌پردازد.

تاریخچه مهاجرت لبنانی‌ها به آفریقا

• مهاجرت اولیه: دلایل و زمینه‌های تاریخی

مهاجرت لبنانی‌ها به آفریقا از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد، زمانی که امپراتوری عثمانی در حال فروپاشی بود و تحولات اجتماعی و اقتصادی زیادی در منطقه شام به وقوع می‌پیوست. بحران‌های اقتصادی، کمبود منابع کشاورزی و افزایش جمعیت در مناطق روستایی لبنان، بسیاری از خانواده‌ها را به فکر ترک وطن و جستجوی زندگی بهتری انداخت. این مهاجران اولیه که عمدتاً از مناطق کوهستانی لبنان مانند سبهل، بشری و مغدوشه بودند، به کشورهای غرب آفریقا، به‌ویژه نیجریه، سنگال، غنا، و ساحل عاج مهاجرت کردند. 

در این دوره، فرصت‌های تجاری در آفریقا به دلیل رشد سریع بازرگانی جهانی و نیاز کشورهای مستعمره به کالاهای وارداتی افزایش یافت. لبنانی‌ها که تجربه‌ی طولانی در حوزه بازرگانی و تجارت داشتند، به سرعت جایگاه خود را در این اقتصادها تثبیت کردند و به یکی از جوامع برجسته بازرگانان تبدیل شدند.

• موج‌های مهاجرت در قرن بیستم: جنگ و تحولات اجتماعی

در طول قرن بیستم، تحولات سیاسی و جنگ‌های داخلی در خاورمیانه، به‌ویژه جنگ جهانی اول و جنگ داخلی لبنان در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، موج‌های جدیدی از مهاجرت را به دنبال داشت. این مهاجران که به دلیل وضعیت نابسامان اقتصادی و سیاسی لبنان مجبور به ترک کشور شده بودند، اغلب به کشورهای آفریقای جنوبی، زامبیا و کنگو مهاجرت کردند. در این کشورها نیز لبنانی‌ها به‌عنوان کارآفرینان و تجار برجسته‌ای شناخته شدند که نقش مهمی در توسعه اقتصادی مناطق میزبان داشتند .

 ساختار اجتماعی و هویت دیاسپورایی لبنانی

• حفظ هویت فرهنگی در سرزمین‌های دور

لبنانی‌های مقیم آفریقا با وجود فاصله جغرافیایی و چالش‌های فرهنگی، توانسته‌اند هویت فرهنگی خود را حفظ کنند. زبان عربی به عنوان یکی از زبان‌های اصلی این جوامع به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد و آموزش زبان و فرهنگ لبنانی به نسل‌های جدید از طریق مدارس و نهادهای اجتماعی لبنانی انجام می‌شود. علاوه بر این، جشن‌ها و رویدادهای مذهبی مانند عیدهای مسیحی و اسلامی، مراسم سنتی و ازدواج‌ها به تقویت پیوندهای فرهنگی و اجتماعی در میان اعضای جامعه لبنانی کمک می‌کند. 

• تاثیرات متقابل فرهنگی با جوامع میزبان

با این حال، جامعه لبنانی‌ها تحت تأثیر فرهنگ‌های محلی آفریقا نیز قرار گرفته و در بسیاری از موارد، نوعی همزیستی فرهنگی به وجود آمده است. برای مثال، غذاهای لبنانی مانند فلافل و هوموس در بسیاری از کشورهای آفریقایی رواج پیدا کرده و به یکی از غذاهای محبوب محلی تبدیل شده است. همچنین، مراسم مذهبی و فرهنگی لبنانی‌ها در برخی موارد با فرهنگ‌های محلی ترکیب شده و به نوعی تعامل فرهنگی منجر شده است.

نهادهای اجتماعی و نقش آن‌ها در حفظ همبستگی

لبنانی‌ها با ایجاد شبکه‌های اجتماعی و نهادهای تجاری، نقش مهمی در حفظ انسجام اجتماعی و اقتصادی جامعه خود داشته‌اند. باشگاه‌های اجتماعی لبنانی، اتحادیه‌های تجاری و سازمان‌های خیریه نقش مهمی در ایجاد همبستگی میان لبنانی‌ها و تقویت ارتباطات میان آن‌ها ایفا کرده‌اند. این نهادها به‌ویژه در حفظ هویت فرهنگی، حمایت از افراد جامعه و همچنین توسعه همکاری‌های تجاری بین لبنانی‌ها و جوامع محلی نقش حیاتی داشته‌اند.

نقش اقتصادی دیاسپورای لبنانی در آفریقا

• از تجار محلی تا کارآفرینان بین‌المللی

لبنانی‌ها از ابتدای ورود خود به آفریقا در بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله خرده‌فروشی، واردات و صادرات، صنعت غذا و نوشیدنی و حتی ساخت‌وساز فعال بوده‌اند. آن‌ها با استفاده از تجربه‌های تجاری خود و ایجاد شبکه‌های اقتصادی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورهای میزبان ایفا کرده‌اند. بسیاری از کسب‌وکارهای خانوادگی لبنانی به شرکت‌های بزرگ و چندملیتی تبدیل شده‌اند که هم در سطح محلی و هم در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کنند.

• تاثیرات اقتصادی بر کشورهای میزبان

لبنانی‌ها علاوه بر ایجاد کسب‌وکارهای موفق، در توسعه زیرساخت‌های اقتصادی کشورهای آفریقایی نیز نقش مهمی داشته‌اند. آن‌ها با تأسیس کارخانه‌ها، توسعه شبکه‌های تجاری و ایجاد فرصت‌های شغلی، به بهبود وضعیت اقتصادی کشورهای میزبان کمک کرده‌اند. در بسیاری از موارد، لبنانی‌ها به‌عنوان واسطه‌های تجاری میان آفریقا و دیگر مناطق جهان عمل کرده و به تسهیل مبادلات تجاری بین‌المللی کمک کرده‌اند.

نوآوری‌های اقتصادی و نقش نسل‌های جدید

نسل‌های جدید لبنانی‌های آفریقا که در این قاره متولد شده‌اند، با بهره‌گیری از نوآوری‌های مدرن و استفاده از فناوری‌های جدید، توانسته‌اند کسب‌وکارهای خود را گسترش دهند و به بازارهای جدید دست یابند. آن‌ها با توسعه صنایع جدید مانند فناوری اطلاعات، خدمات مالی و تجارت الکترونیک، نقش خود را در اقتصادهای محلی و بین‌المللی گسترش داده‌اند.

چالش‌ها و فرصت‌های دیاسپورای لبنانی در آفریقا

• چالش‌های قانونی و حقوقی 

در برخی از کشورهای آفریقایی، لبنانی‌ها با مشکلات قانونی و حقوقی مانند محدودیت‌های مالکیت زمین، تاخیر در صدور مجوزها و چالش‌های اقامت دائم مواجه هستند. با وجود نقش مهم آن‌ها در توسعه اقتصادی، برخی از دولت‌های محلی قوانین سختگیرانه‌ای برای کنترل فعالیت‌های خارجی‌ها وضع کرده‌اند که لبنانی‌ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است. به‌خصوص در کشورهای آفریقای غربی، این محدودیت‌ها می‌تواند مانعی برای پیشرفت اقتصادی آن‌ها باشد.

• حفظ هویت فرهنگی و زبانی 

یکی دیگر از چالش‌های مهم دیاسپورای لبنانی در آفریقا، حفظ هویت فرهنگی و زبانی خود است. با وجود اینکه بسیاری از خانواده‌های لبنانی تلاش می‌کنند که زبان عربی و فرهنگ لبنانی را به نسل‌های جدید منتقل کنند، ارتباط با هویت اصلی به مرور زمان ضعیف‌تر شده است. این امر به‌ویژه در میان نسل‌های جدید که در کشورهای میزبان به دنیا آمده‌اند، دیده می‌شود.

• رقابت شدید اقتصادی 

با وجود موفقیت اقتصادی لبنانی‌ها در آفریقا، افزایش رقابت از سوی دیگر جوامع مهاجر، به‌ویژه از سوی چین و ترکیه، فشار زیادی بر کسب‌وکارهای لبنانی وارد کرده است. به عنوان مثال، در گابن، حضور قوی چین و ترکیه در زمینه‌های ساخت‌وساز و تجارت، لبنانی‌ها را مجبور کرده است تا نوآورانه‌تر و حرفه‌ای‌تر عمل کنند تا بتوانند رقابت کنند.

• ادغام اجتماعی و تفاوت‌های فرهنگی 

لبنانی‌ها در آفریقا با چالش ادغام کامل در جوامع محلی مواجه هستند. در حالی که بسیاری از لبنانی‌ها به خوبی با فرهنگ‌های محلی تطبیق یافته‌اند، همچنان تفاوت‌های فرهنگی و دینی بین آن‌ها و مردم بومی وجود دارد که می‌تواند به جدایی‌های اجتماعی منجر شود. این مسئله در برخی موارد باعث ایجاد شکاف‌های اجتماعی بین لبنانی‌ها و مردم محلی می‌شود و همزیستی مسالمت‌آمیز را دشوار می‌کند.

• بحران‌های مالی جهانی و منطقه‌ای 

لبنانی‌های مقیم آفریقا به دلیل وابستگی شدید به تجارت و بازرگانی، از نوسانات اقتصادی جهانی و منطقه‌ای به شدت آسیب‌پذیر هستند. بحران‌های اقتصادی مانند کاهش قیمت نفت یا نوسانات ارزی می‌تواند بر سودآوری و ثبات مالی آن‌ها تأثیر منفی بگذارد، به ویژه در کشورهایی مانند نیجریه و گابن که اقتصاد آن‌ها به نفت وابسته است.

• مشکلات انتقال ثروت و ارتباطات مالی با لبنان 

یکی دیگر از چالش‌های مهم دیاسپورای لبنانی، انتقال سرمایه به لبنان یا از لبنان به کشورهای محل سکونتشان است. بحران اقتصادی جاری در لبنان و محدودیت‌های بانکی در این کشور، باعث شده است که بسیاری از لبنانی‌های ساکن آفریقا در مدیریت دارایی‌های خود با مشکل مواجه شوند. این موضوع به‌ویژه برای کسانی که بخشی از دارایی‌های خود را به لبنان منتقل کرده‌اند یا هنوز با لبنان در ارتباط مالی هستند، چالش‌برانگیز است.

• تفاوت‌های دینی 

بخش بزرگی از لبنانی‌های مهاجر به آفریقا مسلمان (عمدتاً شیعه) هستند، در حالی که اکثریت جمعیت کشورهای آفریقایی مسیحی یا پیرو ادیان بومی هستند. این تفاوت‌های دینی ممکن است به چالش‌های فرهنگی و اجتماعی منجر شود. در برخی موارد، عدم تفاهم یا اختلافات فرهنگی مرتبط با دین می‌تواند باعث شکاف‌های اجتماعی و عدم تعامل کامل بین لبنانی‌ها و جوامع بومی شود. با این حال، در برخی کشورها، مانند سنگال که سنت همزیستی مذهبی قوی‌تری دارند، این مشکلات کمتر به چشم می‌آید.

• تبعیض و بی‌اعتمادی اجتماعی 

در برخی از کشورهای آفریقایی، به دلیل موفقیت‌های اقتصادی لبنانی‌ها و نفوذ آن‌ها در بخش‌های مختلف تجارت و بازرگانی، احساسات ضد مهاجرتی و تبعیض علیه آن‌ها ایجاد شده است. برخی از مردم محلی لبنانی‌ها را به خاطر کنترل بخش‌های عمده اقتصاد مورد انتقاد قرار می‌دهند و این مسئله به بی‌اعتمادی و اختلافات اجتماعی منجر شده است. برای مثال، در ساحل عاج، حضور پررنگ لبنانی‌ها در تجارت باعث بروز نوعی احساسات ضد خارجی در میان مردم محلی شده است.

• ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی 

لبنانی‌های مقیم کشورهای آفریقایی مانند نیجریه و لیبریا، به دلیل مشکلات امنیتی و درگیری‌های داخلی این کشورها، اغلب در معرض خطر قرار دارند. بی‌ثباتی سیاسی و جنگ‌های داخلی به ویژه در مناطق غرب آفریقا، منجر به مشکلات اقتصادی و اجتماعی برای لبنانی‌ها شده است. به عنوان مثال، در طول جنگ داخلی ساحل عاج، بسیاری از لبنانی‌ها مجبور به ترک کشور یا تحمل خسارات جدی شدند.

این چالش‌ها، در کنار دیگر مشکلات اقتصادی و قانونی، نشان‌دهنده پیچیدگی‌هایی است که لبنانی‌ها در جوامع آفریقایی با آن‌ها مواجه هستند، هرچند که این جامعه همچنان به عنوان یکی از موفق‌ترین جوامع مهاجر در آفریقا شناخته می‌شود.

با تمام این چالش ها چالش‌هایی بین نسل‌های قدیمی و جدید دیاسپورای لبنانی در آفریقا نیز به وجود آمده‌اند که بیشتر ناشی از تغییرات فرهنگی، هویتی، و دیدگاه‌های مختلف نسبت به ارزش‌ها و زندگی است که شامل:

• حفظ هویت فرهنگی 

نسل‌های قدیمی که به آفریقا مهاجرت کرده‌اند، به شدت به حفظ هویت لبنانی و ارزش‌های فرهنگی، دینی، و زبانی خود پایبند هستند. آن‌ها تلاش می‌کنند تا فرهنگ، زبان عربی و حتی سنت‌های محلی لبنان را به نسل‌های جدید منتقل کنند. اما نسل‌های جدید که در آفریقا متولد شده‌اند و با فرهنگ‌های بومی بزرگ شده‌اند، به تدریج به هویت‌های ترکیبی (هویت لبنانی-آفریقایی) گرایش پیدا می‌کنند. این تفاوت هویتی باعث تنش‌های نسلی شده، چرا که نسل‌های جدید تمایل کمتری به حفظ هویت اصلی دارند و بیشتر به سمت همگونی با فرهنگ محلی گرایش پیدا می کنند.

• ازدواج‌های بین فرهنگی و تفاوت در نگرش‌ها 

نسل‌های قدیمی معمولاً تمایل دارند که جوانان لبنانی با افرادی از جامعه لبنانی یا مسلمان ازدواج کنند تا هویت و پیوندهای خانوادگی و فرهنگی حفظ شود. اما نسل‌های جدید که در کشورهای آفریقایی بزرگ شده‌اند، با نگرش‌های بازتری به ازدواج با افراد از فرهنگ‌های مختلف نگاه می کنند. این تفاوت در نگرش به ازدواج باعث ایجاد اختلافات خانوادگی و چالش‌های نسلی شده است، به‌ویژه در جوامع سنتی‌تر.

• تفاوت در دیدگاه‌های اقتصادی و اجتماعی 

نسل‌های قدیمی اغلب به شدت بر کارآفرینی و تجارت متمرکز بوده و دیدگاهی محافظه‌کارانه نسبت به ثروت و مدیریت اقتصادی دارند. آن‌ها در زمان‌های دشوار به سختی برای ایجاد یک زندگی پایدار تلاش کرده‌اند. در مقابل، نسل‌های جدید که در شرایط بهتری بزرگ شده‌اند، رویکرد متفاوتی نسبت به اقتصاد دارند و به دنبال شغل‌ها یا سبک زندگی متفاوت‌تری می باشند. 

• ادغام در جامعه محلی 

نسل‌های قدیمی مهاجر لبنانی اغلب با مشکلاتی در ادغام با جوامع محلی مواجه بودند و تمایل داشتند که فرهنگ لبنانی خود را حفظ کنند. اما نسل‌های جدید که در آفریقا بزرگ شده‌اند، بیشتر در جامعه محلی ادغام شده‌اند و تمایل دارند که با فرهنگ‌های بومی تعامل بیشتری داشته باشند. این تفاوت در نگرش به ادغام به نوعی فاصله یا شکاف نسلی بین نسل‌های قدیمی و جدید منجر شده است.

• مدیریت خانواده و مسئولیت‌ها 

در جوامع سنتی لبنانی، نسل‌های قدیمی معمولاً نقش‌های خانوادگی قوی‌تری دارند و از جوانان انتظار دارند که به خانواده و مسئولیت‌های خانوادگی پایبند باشند. اما نسل‌های جدید که در فرهنگ‌های بومی آفریقایی بزرگ شده‌اند، نگرش‌های متفاوتی نسبت به آزادی شخصی و استقلال دارند. این اختلافات در نحوه مدیریت خانواده و دیدگاه نسبت به مسئولیت‌های خانوادگی باعث ایجاد چالش‌های نسلی شده است.

• مسائل دینی و تغییرات اجتماعی 

نسل‌های قدیمی معمولاً به دین و سنت‌های مذهبی وفادارتر هستند و تلاش می‌کنند تا فرزندان خود را نیز در همان مسیر نگه دارند. اما نسل‌های جدید، به‌ویژه در کشورهایی که دین بومی یا مذاهب دیگر رایج است، با تغییرات اجتماعی و فرهنگی بیشتری روبه‌رو می باشند و دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به مذهب پیدا کرده اند. این موضوع نیز یکی از چالش‌های اصلی بین نسل‌ها می باشد.

به‌طور کلی، تفاوت‌های فرهنگی، هویتی، و اجتماعی بین نسل‌های قدیمی و جدید دیاسپورای لبنانی در آفریقا باعث به‌وجود امدن شکاف‌هایی شده است که برای برخی خانواده‌ها و جوامع چالش‌برانگیز شده است.

نقش زنان در دیاسپورای لبنانی

نقش زنان لبنانی در دیاسپورای آفریقا نیز بسیار برجسته است. آن‌ها نه‌تنها در حفظ خانواده و انتقال فرهنگ به نسل‌های بعدی، بلکه در کسب‌وکارهای خانوادگی و مدیریت اقتصادی نقش فعالی داشته‌اند. در برخی موارد، زنان لبنانی به‌عنوان پیشگامان در حوزه‌های کارآفرینی و تجارت شناخته می‌شوند.

 

 

چشم‌انداز آینده دیاسپورای لبنانی در آفریقا

آینده دیاسپورای لبنانی در آفریقا با توجه به توانمندی‌های کارآفرینی و شبکه‌های تجاری گسترده آن‌ها، به نظر می‌رسد که پررونق خواهد بود. با رشد بازارهای نوظهور در آفریقا و نیاز به همکاری‌های بین‌المللی، لبنانی‌ها همچنان می‌توانند به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی در اقتصادهای آفریقایی نقش داشته باشند. همچنین، تعاملات فرهنگی میان لبنانی‌ها و جوامع محلی می‌تواند به تقویت همبستگی اجتماعی و فرهنگی در آینده کمک کند.

دیاسپورای لبنانی در آفریقا نمونه‌ای از موفقیت یک جامعه مهاجر در مواجهه با چالش‌های بزرگ و استفاده از فرصت‌های جدید است. از طریق توانمندی‌های اقتصادی، حفظ هویت فرهنگی و تعاملات پیچیده با جوامع میزبان، لبنانی‌ها توانسته‌اند نه تنها به رشد و توسعه خود، بلکه به شکوفایی اقتصادهای میزبان نیز کمک کنند. با وجود موانع اجتماعی و نژادی که با آن‌ها مواجه شده‌اند، این جامعه همچنان توانسته است به‌عنوان یک نیروی تاثیرگذار در بسیاری از کشورهای آفریقایی نقش ایفا کند.

آینده دیاسپورای لبنانی در آفریقا بستگی به توانایی آن‌ها در پاسخگویی به چالش‌های جدید جهانی، از جمله تغییرات اقتصادی و اجتماعی، دارد. با این حال، تجربه موفق این جامعه در گذشته نشان می‌دهد که لبنانی‌های آفریقا با روحیه کارآفرینی و تمایل به همکاری‌های بین‌المللی می‌توانند همچنان به عنوان یک نیروی کلیدی در اقتصاد و فرهنگ آفریقا حضور داشته باشند.

 

 

منابع

1. Arab, Lebanese in South Africa”The Struggle Of The Christian Lebanese For Land Ownership In South Africa”. The Marionite Research Institute. Archived from the original on 2019-05-12.
2. Arab, Lebanese in South Africa Muglia, Caroline (21 June 2019). “Albinos in the Laager – Being Lebanese in South Africa”. Khayrallah Center for Lebanese Diaspora Studies News. North Carolina State University. Retrieved 26 April 2020.