نقاط ضعف ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک چین

مریم وریج کاظمی

 پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

بیش از نیم قرن پیش، ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور ایالات متحده، به همراه هنری کیسینجر، وزیر امور خارجه، محرمانه به چین سفر کردند تا با مائو تسه‌ تونگ، رهبر این کشور- که در اقدامی جسورانه پویایی ژئوپلیتیکی رقابت ابرقدرت‌ها را تغییر داد-، ملاقات کنند. بدین ترتیب تغییر پارادایم ها در نظم جهانی به شکل گیری سیاست اصلاحات و گشایش دنگ شیائوپینگ(که در سال 1978 معرفی شد) منجر شد و مسیری مشخص را برای ظهور چین به عنوان یک ابرقدرت ژئواکونومیک پدید آورد.

این سیاست پیش زمینه اجرای رویای چینی که توسط شی جین پینگ پیشنهاد شده است می باشد که در نظر دارد چین را در مرکز امور جهانی با توجه به توسعه اقتصادی و نوسازی و تقویت قدرت نظامی قرار دهد. از این رو هر گونه مانع برای دسترسی چین به مواد خام یا منابع انرژی منجر به خطرات استراتژیک برای این کشور می شود. همین امر در مورد دسترسی محدود به بازارها در نتیجه سیاست‌های حمایتی یا مداخله در مسیرهای ترانزیتی نیز صدق می‌کند. به همین دلیل، چین نیازمند دسترسی آزاد به بازارهای جهانی است از این رو بزرگترین ضعف ژئوپلیتیک چین عدم دسترسی امن به خطوط دریایی در نظر گرفته می شود. دریاهای جنوب و شرق چین با جزایر کوچک که به راحتی می توان راه بین آنها را مسدود کرد، احاطه شده اند. چینی ها همواره نگرانند رقبا از جمله ایالات متحده دسترسی به خطوط دریایی استراتژیک آنها را مسدود کنند. بدین ترتیب علاوه بر اینکه چین فعالانه در کنترل دزدی دریایی شرکت می کند و بر حضور ناوگان هفتم ایالات متحده در آب‌هایی که کشتی‌های باری چینی در آن حرکت کنند، نظارت دارد، راه حلی سیاسی را برای مشکل استراتژیک خود اندیشیده است.

 در این راستا که اگر کشورهای مانند اندونزی یا فیلیپین و دیگر کشورهای پیرامونی به جای ایالات متحده با چین همسو شوند، دسترسی به خطوط دریایی بدون نیاز به مقابله با ایالات متحده تضمین خواهد شد. اگرچه تلاش‌های پکن تا حدی در تغییر جهت‌گیری ژئوپلیتیکی فیلیپین و تایلند موفق بوده است، اما در برخورد با استرالیا و ژاپن نتیجه معکوس داشته است(1).

 به طور خلاصه، مشخص نیست که پکن بتواند با موفقیت مسیر منطقه‌ای را برای رسیدن به قدرت جهانی طی کند اما یک راه حل چالش برانگیز وجود دارد و آن ایجاد یک مسیر ترانزیتی جایگزین از طریق آسیا به اروپا است که تحت مفهوم یک کمربند-جاده(BRI) معرفی می شود. اما این استراتژی هم نواقصی دارد چرا که ایجاد زیرساخت های بسیار هزینه بر است و این مسیر از کشورهای با ساختار ملتهب سیاسی-اقتصادی عبور می کند.این چالش ها می‌تواند به راحتی باعث درگیری‌های ژئوپلیتیکی و منجر به افزایش عدم اطمینان و خطر در اجرای(BRI) گردد چراکه:

• رقابت  بین ایالات متحده و روسیه احتمالاً پیامدهای نامطلوبی برای اجرای موفق(BRI) در بر خواهد داشت.
•  رقابت استراتژیک منطقه ای بین عربستان سعودی و ایران، خاورمیانه را با چالش های مواجه کرده است. ایران که در تقاطع کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده ابریشم دریایی واقع است، یکی از کشورهای اصلی در امتداد کریدور اقتصادی چین-آسیای مرکزی-آسیای غربی به شمار می آید. با توجه به موقعیت استراتژیک ایران و منابع فراوان انرژی  نفت و گاز، پکن ادغام این کشور در(BRI) را بسیار مهم می داند. اما به طرز متناقضی، پتانسیل هژمونیک منطقه‌ای ایران می‌تواند به طور بالقوه به پیشبرد چشم‌انداز (BRI) آسیب برساند.چراکه یک ایران شیعه که قصد دارد قدرت خود را گسترش دهد، مطمئناً با مقاومت شدید رهبران سنی کشورهای خلیج فارس روبرو خواهد شد و چالش های را به وجود خواهند آورد.

•  تلاش‌های چین برای پیشبرد(BRI) با تهدیدات تروریستی بالقوه از سوی گروه‌های افراطی که در خاورمیانه فعال هستند، مواجه است.
•  منطقه در مسیر (BRI)دارای حفره های امنیتی بسیار زیادی است. ممکن است یک بحران ناگهانی به دلیل اختلافات حل نشده ارضی یا دریایی در کشورهای این مسیر رخ دهد. مثلا روابط بین قطر و همسایگان شورای همکاری خلیج فارس ممکن است تیره شود و یا اختلافات بین آنها بیشتر گردد. و حتی خصومت بین ایالات متحده و ایران، یا بین عربستان سعودی و ایران می تواند به درگیری منجر شود. همچنین جنگ داخلی و فاجعه انسانی در یمن ممکن است ادامه یابد و حتی به مرکزی برای رشد شبکه های افراطی خشونت آمیز تبدیل شود. این شرایط نامطمئن و مشکل ساز، برنامه های(BRI) چین را در معرض خطر قرار می دهد.
•  خاورمیانه یک محیط تجاری بسیار پیچیده با حکمرانی ضعیف و قانون گریز، یکپارچگی اقتصادی و تجاری پایین منطقه‌ای، عدم تنوع اقتصادی و رشد بهره‌وری پایین مشخص شده است که همه این ها توانایی منطقه را برای بهره‌برداری از آن محدود می کند(2). 

به هر حال استراتژی بزرگ چین علاوه بر تحکیم تسلط کمونیست چین بر قدرت و بازپس گیری مناطقی از چین که در زمان ضعیف بودن کشور از دست رفت، شامل اهداف گسترده‌تری مانند ایجاد حوزه نفوذ منطقه‌ای و رقابت با قدرت آمریکا در مقیاس جهانی است(3). از این رو چین تلاش خواهد کرد تا با ایجاد هژمونی منطقه ای نفوذ جهانی را ایجاد کند. البته این بدان معناست که پکن باید خود را به عنوان یک بازیگر مسلط در غرب اقیانوس آرام (که از ژاپن تا تایوان تا فیلیپین را شامل می شود) و فراتر از آن تبدیل کند. این کشور باید حق وتوی مؤثری بر انتخاب های امنیتی و اقتصادی همسایگان خود کسب نماید و اتحادهای امریکا در منطقه را تضعیف و نیروهای نظامی امریکا را از سواحل چین دور کند. اگر چین نتواند این کار را انجام دهد، هرگز پایگاه منطقه‌ای امنی نخواهد داشت که به وسیله آن قدرتش را در سطح جهان نشان دهد و کماکان این کشور با چالش های امنیتی مداوم در امتداد حاشیه دریایی آسیب پذیر خود مواجه خواهد بود.به هر حال چین مانند گذشته تجارت و بازرگانی را به عنوان وسیله ای برای حفظ نظم جهانی صلح آمیز و با ثبات به جای توسعه طلبی و سلطه نظامی انتخاب کرده است(4) و از تحکیم سازمان همکاری شانگهای به عنوان وزنه تعادلی در برابر استراتژی های ایالات متحده و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و به عنوان عاملی برای ترویج چند قطبی ژئوپلیتیکی استفاده می کند. 

تلاش چین برای ایجاد جنوب جهانی که با روسیه همسو شده است تهدیدی برای نظم لیبرال بین المللی به رهبری ایالات متحده است(5)، همچنین رشد سریع اقتصادی چین و سرمایه گذاری های گسترده در علم، فناوری و نوآوری، موقعیت ایالات متحده را به عنوان اقتصاد پیشرو در جهان با چالش جدی مواجه می سازد(6). بدین ترتیب امریکا درصدد استفاده از نقاط ضعف ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک چین به نفع اهداف استراتژیک خود و جلوگیری از تلاش این کشور برای تبدیل قدرت زمینی اوراسیایی به قدرت دریایی جهانی است. مهمترین نقاط ضعف چین که چالش های را به وجود می آورد به شرح زیر است:

• اول، بحران جمعیتی در حال رشد چین، جمعیت سالخورده و کاهش جمعیت کار است. ضمن اینکه چین یکدست نیست و تفاوت های اجتماعی زیادی دارد، استراتژی جهانی آن منعکس کننده این تناقضات است و در نهایت خطر بیشتری را برای خود چین نسبت به دیگران ایجاد می کند(7).
• دومین ضعف چین ژئواستراتژیک است. چین با رقبای بالقوه مانند هند، ویتنام، کره جنوبی و روسیه مواجه است. ضمن اینکه همسایگان چین از تسلط اقتصادی و نظامی این کشور در منطقه نگران هستند(8). ژاپن به دنبال مشارکت منطقه‌ای نزدیک‌تر با ایالات متحده است و کره جنوبی اکنون مایل است نارضایتی‌های تاریخی علیه توکیو را کم‌اهمیت جلوه دهد تا جبهه محکم‌تری علیه پکن تشکیل دهد. هند نیز به طور فعال در گفتگوی چهارجانبه امنیتی، همراه با استرالیا، ژاپن و ایالات متحده شرکت می کند(9).
• سوم، منافع چین در خاورمیانه به طور فزاینده ای با منافع ایالات متحده در تضاد است که باعث تغییر جهت گیری قابل توجهی در سیاست خارجی چین در این منطقه می شود (10).

چشم انداز

اگرچه چین نمی تواند نسبت به قدرت نیروی زمینی-هوایی-فضایی بی توجه باشد اما هم اینک حفظ برتری قدرت دریایی، علاوه بر تقویت جایگاه ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک چین، می تواند کلید پیروزی در جنگ سرد جدید بین این کشور و ایالات متحده به شمار آید. نیاز به اتخاذ استراتژی‌های جدید برای مقابله با تهدیدات ایالات متحده و شرکا در دریاها و اقیانوس ها، چین را وادار خواهد کرد تا بر منطقه‌ای‌سازی اقتصادی و منطقه‌گرایی سیاسی متمرکز شود و از این طریق علاوه بر رفع خلاء های شکل گرفته ناشی از نقاط ضعف ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک، جاه طلبی های جهانی خود را از جمله تشکیل بلوک های ارزی برای بین المللی کردن پول خود و ایجاد بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیایی به پیش ببرد.

کلید واژگان: چین، امریکا,کمربند-جاده, تجارت, ژئواکونومیک, ژئوپلیتیک, مریم وریج کاظمی

1.https://carnegieendowment.org/2020/05/22/china-has-two-paths-to-global-domination-pub-81908

2.https://www.mei.edu/publications/geopolitical-and-geoeconomic-challenges-chinas-silk-road-strategy-middle-east

3.https://foreignpolicy.com/2022/08/13/what-china-wants-us-conflict/

4.https://revistaidees.cat/en/chinas-role-in-the-construction-of-a-new-geopolitics-in-asia-and-the-world/

5.https://www.bruegel.org/blog-post/china-and-west-growing-apart-geopolitical-tensions-grow

6.https://www.americanprogress.org/article/chinas-strengths-and-weaknesses-101

7.https://geopoliticalfutures.com/in-china-a-strategy-born-of-weakness/

8.https://www.realcleardefense.com/articles/2021/03/06/seizing_weakness_the_geopolitical_dimension_of_us-china_relations_767008.html

9.https://www.morganstanley.com/im/en-us/individual-investor/insights/articles/chinas-geopolitical-aspirations-and-challenges.html

10.https://www.swp-berlin.org/en/publication/chinas-path-to-geopolitics