مهمترین روندهای سیاسی-امنیتی-اقتصادی و ژئوپلیتیکی آسیای جنوبی در 1401

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

منطقه آسیای جنوبی خانه تقریباً 1.9 میلیارد نفر یا یک چهارم جمعیت جهان است. در 1401 متوسط درآمد سرانه سالانه در این منطقه حدود 2200 دلار آمریکا در مقایسه با میانگین جهانی 12200 دلار بود(1). با این حال بحران اقتصادی در سریلانکا، مخالفت نارندرا مودی نخست وزیر هند با سیاست های پوتین در خصوص اوکراین، سیل های فاجعه بار در پاکستان، تأثیرات جنگ در اوکراین در کنار بحران افغانستان، افزایش سرسام آور قیمت کالاها، جایگزینی تدریجی سوخت‌های فسیلی به انرژی‌های تجدیدپذیر و پیامدهای پاندومی کووید19، جنوب آسیا را تحت تأثیر یک سری شوک های بی سابقه در سال 1401 قرار داد. در این راستا دولت‌های آسیای جنوبی از ابزارهای مختلفی- از پوپولیسم گرفته تا سرکوب دیجیتالی و خشونت- برای کنترل مخالفان و تثبیت قدرت خود استفاده کردند(2). ضمن اینکه با توجه به اینکه روابط بین ایالات متحده امریکا و پاکستان در 1401 تا حدی متشنج شد منطقه آسیا جنوبی با دو قطبی شدن عمیق و چند وجهی مواجه شده است(3).

-هند

در 1401 بانک جهانی رشد تولید ناخالص داخلی هند را از 6.5 درصد به 6.9 درصد، به دلیل عملکرد قوی اقتصاد در سه ماهه دوم سال اعلام کرد. همچنین بانک جهانی گزارش داد هند در موقعیت خوبی قرار دارد و بر این اساس می تواند در سال آینده از هر گونه بحران بالقوه جهانی عبور کند. اقتصاد هند به طور قابل توجهی در برابر بحرانی خارجی انعطاف‌پذیر بود و بنیادهای قوی اقتصاد کلان این کشور را در مقایسه با سایر اقتصادهای بازار نوظهور در وضعیت خوبی قرار داد. اصلاحات سیاستی و اقدامات نظارتی محتاطانه نیز نقش کلیدی در توسعه تاب آوری اقتصاد  هند داشته است(4).

هند از نظر سناریوی سیاسی سالی پرحادثه‌ای را پشت سر گذاشت. بخصوص از جهت بحران اوکراین و اظهارات صریح «مودی» علیه «پوتین» همچنین افزایش تنش با پکن بر سر خط کنترل واقعی که صدها سرباز هندی و چینی در امتداد مرز مورد مناقشه درگیر شدند(5). به طور کلی موضوعات مرتبط با طالبان در افغانستان، بی‌ثباتی سیاسی در نپال، فروپاشی تدریجی اقتصادی در سریلانکا، و ناآرامی ها در بنگلادش، روابط منطقه‌ای هند را به چالش می‌کشاند. ضمن اینکه با افزایش حوادث تروریستی در افغانستان و پاکستان، دهلی نو از اثرات سرریز این خشونت های سازمان یافته به مناطق پیرامونی ابراز نگرانی کرد(6).

-پاکستان

مجموع عواملی مانند برکناری «عمران خان» و روی کار آمدن «شهباز شریف» و در پی آن شروع ناآرامی های اجتماعی-امنیتی در سطح کشور، تقویت اقدامات گروه «تحریک طالبان پاکستان»، همچنین وقوع سیل های ویرانگر- بیش از 33 میلیون نفر را تحت تأثیر قرار داد(7)-، تخریب وسیع اراضی کشاورزی و کاهش شدید نرخ روپیه، در سال 1401 پاکستان را با چالش های بزرگی رو به رو ساخت.

بر اساس گزارش وزارت دارایی، کسری مالی کلی 1.5 درصد تولید ناخالص داخلی (1.266 تریلیون روپیه پاکستان) در تیر تا آبان در مقایسه با 0.9 درصد تولید ناخالص داخلی (587 میلیارد روپیه) در سال گذشته بود. این در حالیست که در آذر ماه پس از اینکه بانک مرکزی به طور غیرمنتظره ای نرخ های بهره را برای کاهش تورم افزایش داد، شاخص قیمت مصرف کننده (CPI)  تقریباً به 24 درصد رسید، ضمن اینکه میانگین شاخص قیمت مصرف کننده در پنج ماه اول سال در مقایسه با 9.3 درصد در مدت مشابه سال گذشته 25.1 درصد باقی ماند. بانک مرکزی کسری حساب جاری (CAD) 3.1 میلیارد دلاری را برای تیر تا آذر سال جاری در مقابل کسری 7.2 میلیارد دلاری سال گذشته ثبت کرد که عمدتاً به دلیل بهبود تراز تجاری بود. کسری حساب جاری در آذر در مقابل 569 میلیون دلار در ماه مهر به 276 میلیون دلار کاهش یافت. از سوی دیگر روپیه پاکستان از ابتدای سال جاری 20 درصد کاهش یافت و در اواسط تابستان به ضعیف ترین سطح خود در تاریخ رسید که نشان دهنده وضعیت مالی شکننده این کشور و همچنین  قدرت دلار بود. کاهش نرخ ارز هزینه واردات، استقراض و خدمات بدهی را افزایش داد و به نوبه خود تورم را تشدید کرد که به بالاترین سطح در چند دهه اخیر یعنی 3/27درصد رسید.

-افغانستان

در حالی که نشانه‌هایی از ثبات اقتصادی و انعطاف‌پذیری تجارت‌ افغانستان در 1401 وجود داشت، اما این کشور همچنان با چالش‌های اجتماعی و اقتصادی عظیمی مواجه بود که به شدت بر رفاه مردم افغانستان، به‌ویژه زنان، دختران و اقلیت‌ها تأثیر گذاشت. کاهش شدید مخارج عمومی و درآمد خانوارها همچنین کاهش مصرف باعث کاهش تقاضا شد، در حالی که اختلالات در سیستم پرداخت و محدودیت‌های عرضه بیشتر فعالیت‌های بخش خصوصی را با مشکل مواجه ساخت و بسیاری از مشاغل را مجبور به تعطیلی یا کاهش فعالیت‌های خود کرد.

تحت این شرایط شش همسایه نزدیک افغانستان و روسیه متعهد شدند که بسته های کمک های بشردوستانه مشخص ارائه دهند. همچنین گروهی از کشورهای منطقه، که تحت فرمت مسکو برای مشورت در مورد افغانستان گردهم آمدند، خواستار لغو مسدود شدن دارایی های مالی افغانستان شدند. این در حالی بود که چین صدور ویزا برای بازرگانان افغان را از سر گرفت و تعرفه واردات 98 درصد از کالاهای افغانستان را لغو کرد. از نظر سیاسی طالبان با تحریم های بین المللی همچنین عدم مشروعیت مواجه بودند اگرچه بعضی از کشورهای منطقه ای در روابط سیاسی خود با طالبان ابتکاراتی را انجام دادند.

-سریلانکا

در سالی که گذشت سریلانکا با بحران اقتصادی و سیاسی بی‌سابقه‌ای به دلیل قیمت های بالای کالاها و قطعی طولانی مدت برق(8)،کمبود کالاهای اساسی و انرژی مواجه شد. همچنین نرخ ترک تحصیل، مهاجرت، سوءتغذیه، قاچاق زنان افزایش داشت و مردم ناامیدانه در حال فروش کلیه بودند. تحت این شرایط صدها هزار نفر در تظاهرات مسالمت‌آمیز خواستار استعفای رئیس جمهور «راجاپاکسا» شدند. پس از بی توجهی به اعتراضات مردمی هزاران نفر به اقامتگاه رسمی وی یورش بردند و رئیس جمهور با یک هواپیمای نظامی ابتدا به مالدیو و سپس به سنگاپور گریخت(9). بدین ترتیب «رانیل ویکرمسینگه» به عنوان رئیس جمهور جدید انتخاب شد. از سوی دیگر در بُعد اقتصادی سریلانکا برای اولین بار در تاریخ خود بدهی اش را نکول کرد و با برنامه جدیدی برای حمایت از ثبات کلان اقتصادی و پایداری بدهی با صندوق بین المللی پول موافقت کرد، بدین ترتیب توافق اولیه با صندوق بین المللی پول برای وام 2.9 میلیارد دلاری را به دست آورد. اقتصاد سریلانکا در سال گذشته 9.2 درصد کاهش داشت(10). همچنین دولت در متقاعد کردن مردم در خصوص خصوصی‌سازی خدمات کلیدی بخش عمومی به عنوان بخشی از تلاش‌های خود برای افزایش درآمد با چالش‌هایی مواجه شد.

-بنگلادش

در 1401 بنگلادش بالاترین درآمد سرانه را در جنوب آسیا به ثبت رساند که به بیش از 2800 دلار رسید. ذخایر خارجی آن نیز برای اولین بار به 48 میلیارد دلار افزایش یافت که به لطف درآمدهای صادراتی از پوشاک و حواله های ارسالی بود. بانک بنگلادش تأیید کرد که سرمایه گذاری مستقیم خارجی به میزان 37 درصد در مقایسه با 5.7 درصد در سال گذشته افزایش داشت. همچنین جریان خروجی سرمایه گذاری مستقیم خارجی از بنگلادش نیز در سال گذشته به 19 درصد افزایش یافت. از سوی دیگر افزایش مداوم قیمت ها در بازارهای بین المللی انرژی، کاستی های داکا را برای دسترسی مطمئن به انرژی جایگزین برجسته کرد. از این رو بنگلادش امیدوار است با افتتاح دومین و آخرین راکتور نیروگاه هسته‌ای در سال 2023، به سمت سرمایه‌گذاری در تولید برق بدون انتشار کربن برود.

سرمایه گذاری بنگلادش در زیرساخت سود قابل توجهی در سال گذشته به همراه داشت. به عنوان بخشی از رونق بندر، ترمینال کانتینری در بندر «چیتاگونگ» میزبان کشتی های بزرگ بود. ظرفیت های بندرگاهی به بنگلادش امکان می دهد مستقیماً به مقاصد صادراتی در اروپا و از مقاصد وارداتی مانند چین تبادل کالا کند و سرعت تجارت را افزایش دهند.همچنین افتتاح پل «پادما» که شمال و جنوب بنگلادش را به هم متصل می کند تجارت را تسهیل خواهد کرد. بنگلادش این پل را بدون بودجه خارجی ساخت، که برای کشوری که زمانی «مورد آزمایشی توسعه» نامیده می‌شد، افتخار به شمار می آید.

از سوی دیگر بحران «روهینگیا» یک مسئله داخلی مهم در آستانه انتخابات 2023 بنگلادش است. دولت بنگلادش در تلاش است تا روهینگیاها را بازگرداند، اما بازگشت آنها همچنان به دلیل شرایط موجود در میانمار با مشکل مواجه است. همچنین آلودگی هوا یک بحران بزرگ برای بنگلادش در سال گذشته بود. در داکا، ترافیک سنگین، ساخت و ساز و کوره های آجرپزی منابع اصلی آلودگی هوا هستند که قرار گرفتن در معرض آن بر سلامت جسمی و روانی تأثیر می گذارد. در سیاست خارجی نیز بنگلادش با چین و ژاپن همچنین اتحادیه اروپا توافقنامه های تجاری انعقاد کرد. هند و بنگلادش نیز در حال مذاکره درباره توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع هستند.

-بوتان

بوتان که قرن ها از جهان خارج جدا شده بود هم اینک در حال سازگاری با جهانی شدن و تقویت اقتصادی و در عین حال حفظ سنت های باستانی خود است. در 1401 بوتان شاهد تحولات قابل توجهی در زمینه های اقتصادی، زیست محیطی، گردشگری و همسایگی بود. با توجه به اینکه اقتصاد بوتان به دو بخش اصلی برق آبی و گردشگری تکیه دارد از این رو بیشتر درآمد این کشور به کشورهای دیگر وابسته است، بدین ترتیب بوتان بیشتر در معرض شوک های خارجی قرار گرفت. ضمن اینکه بحران اوکراین نیز تاثیرات خود را در اقتصاد و سیاست بوتان بر جا گذاشت. بر اساس شاخص قیمت مصرف کننده، نرخ تورم در سال گذشته تا 13.53 درصد در نوسان بود.

برای اصلاح کاهش ذخایر ارزی، ابتدا بوتان واردات وسایل نقلیه غیر از وسایل برقی و ماشین آلات کشاورزی سنگین را ممنوع کرد؛ بعداً برای مقابله با تورم فزاینده، وزارت دارایی قانون مالیات بوتان 2022 را بر روی 142 کالا به تصویب رساند که مالیات فروش و عوارض گمرکی را برای مصرف کنندگان کاهش داد. بوتان نیز مانند بسیاری از کشورهای جنوب آسیا با سرنوشت بحران اقتصادی روبرو بود. با این حال، به دلیل اقدامات پیشگیرانه توسط دولت، توانست وضعیت اقتصادی خارج از کنترل را کاهش و کنترل کند.

 در بُعد سیاست خارجی نیز سال 1401 سال تحول در روابط هند و بوتان بود. با توجه به اینکه هند بزرگترین شریک تجاری بوتان است، دو مسیر تجاری رسمی نیز از«Lhamoi Dzingkha» و «Chhuchungsa» تصویب شد که منجر به کاهش 80 درصدی هزینه ترانزیت می شود. همچنین هند در توسعه فناوری‌های فضایی و دیجیتالی بوتان مشارکت داشته است بطوریکه ماهواره مشترک هند و بوتان به نام« India-Bhutan SAT» به همراه هشت ماهواره دیگر توسط سازمان تحقیقات فضایی هند پرتاب شد(11).

-نپال

نپال تحولات قابل توجهی در اقتصاد و سیاست خود داشته است. در نپال آشفتگی سیاسی در 1401 نیز ادامه دار شد بطوریکه که پارلمان منحل گردید و انتخابات سراسری برگزار شد. در نپال یک سیاست خارجی متعادل و تلاش برای همکاری عملی بیشتر با چین و هند همواره مدنظر بوده است که در 1401 این روند ادامه داشت.

در ابعاد اقتصادی قیمت‌های بالای جهانی نفت و کالاها بر قیمت‌های مصرف‌کننده در نپال تأثیر گذاشت و با بروز ناآرامی و اعتراضات اجتماعی ثبات سیاسی این کشور به خطر افتاد. روپیه نپالی که به روپیه هند متصل است همچنین به شدت به واردات کالاهای اساسی وابسته است متعاقباً به دلیل افزایش ارزش دلار آمریکا، هزینه های واردات و قیمت کالاهای مصرفی افزایش یافت. بدین ترتیب تورم در نپال، با بالاترین سطح در سپتامبر 2022 به 8.64 درصد رسید. در دسامبر 2022، روپیه نپالی در برابر دلار آمریکا به بالاترین سطح تاریخ خود یعنی 132.88 روپیه رسید. اخراج های گسترده کارگران در بازار کار در طول قرنطینه و افزایش تقاضا منجر به افزایش هزینه های تولید و همچنین قیمت مواد غذایی شد. دولت نپال در آوریل 2022 محدودیتی بر واردات اقلام لوکس و غیر ضروری اعمال کرد تا وضعیت رو به کاهش ذخایر ارزی تحت کنترل قرار دهد. با این حال، در ژوئیه 2022، نپال یک انفجار وارداتی را تجربه کرد و قبوض واردات تا 200 روپیه افزایش یافت. در نیمه دوم سال اثرات ممنوعیت واردات کالاهای لوکس تاثیر خود را نشان داد. بطوریکه در پنج ماه آخر سال 2022، واردات 20.17 درصد کاهش داشته است(12).

-مجمع الجزایر مالدیو

با توجه انتخابات ریاست جمهوری در 1402، از سال گذشته گروهها و احزاب سیاسی تبلیغات خود را شدت بخشیدند که البته تنش های مقطعی را در این کشور به وجود آورد. در سیاست خارجی نیز این کشور با 182کشور روابط دیپلماتیک برقرار کرد و سفارت خود را در واشنگتن بازگشایی نمود. این کشور میزبان  وزرای خارجه چین، مجارستان، هند و ترکیه بود. همچنین در 1401 مالدیو به سازمان های نظیر سازمان کشورهای آفریقایی، کارائیب و اقیانوس آرام ملحق شد و وضعیت شریک گفتگو در سازمان همکاری شانگهای به آن اعطا گردید.

از سوی دیگر بحران‌های اقتصادی سریلانکا موجب نگرانی مردم مالدیو شد. اما مالدیو همانند سالهای گذشته با تقویت اقتصاد، به ویژه در بخش گردشگری و بهبود روابط با هند در زمینه زیرساخت ها و حمایت های مالی همچنین سرمایه گذاری در زیرساخت های مقاوم در برابر آب و هوا توانست چالش های اقتصادی خود را تا حدی بهبود بخشد (13). فعالیت اقتصادی مالدیو به دلیل تاثیرات ناشی از پاندومی کووید19، با حمایت قاطع مقامات در اتخاذ اقدامات سیاسی تا حدی بهبود یافت. بطورییکه میانگین تورم کل از 0.2 درصد (سالانه) در سال گذشته  به 2.7 درصد تا اواخر تابستان 1401 افزایش یافت که بیشتر منعکس کننده هزینه های بالای انرژی، غذا، حمل و نقل و مراقبت های بهداشتی بود. با این حال مقامات مالدیو با تاکید بر مشکلات بدهی به یکپارچگی مالی پایدار با تکیه بر منطقی‌سازی هزینه‌ها و درآمدهای داخلی، متمرکز هستند(14).

کلید واژگان: آسیای جنوبی, اقتصاد, امنیت, پاکستان, هند, مریم وریج کاظمی

1. https://www.thethirdpole.net/en/energy/best-of-2022-on-the-third-pole-south-asia-energy-transition/

2.https://carnegieendowment.org/specialprojects/politicsofoppositioninsouthasia

3.https://www.usip.org/southern-asia-strategic-stability-report

4.https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2022/12/05/india-better-positioned-to-navigate-global-headwinds-than-other-major-emerging-economies-new-world-bank-report

5.https://www.cfr.org/blog/china-routinely-underestimates-indias-concerns-about-its-border

6. https://southasianvoices.org/indias-foreign-policy-in-2022-a-year-in-review

7.Adnan Siddiqi,2022, 2022 in review: South Asia’s year in 10 blogshttps://blogs.worldbank.org/endpovertyinsouthasia/2022-review-south-asias-year-10-blogs

8.https://www.eastasiaforum.org/2023/01/08/sri-lankas-hard-road-to-recovery-from-economic-and-political-crisis/

9.https://southasianvoices.org/sri-lanka-in-2022-a-country-wracked-by-multiple-crises

10.https://www.eastasiaforum.org/2022/12/28/the-past-years-crisis-will-weigh-on-sri-lanka-for-years-to-come

11.https://www.vifindia.org/article/2023/january/20/bhutan-review-of-2022-and-the-way-forward

12. https://www.vifindia.org/2023/march/02/economic-political-developments-in-nepal-looking-back-at-2022-and-the-way-forward

13.https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/181/south-asia

14.https://www.imf.org/en/News/Articles/2022/12/20/pr22449-imf-executive-board-concludes-2022-article-iv-consultation-with-maldives