مريم خالقي نژاد
پژوهشگر مسائل خاورميانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس بوسه زن برخاک آن وادی مشکین کن نفس
حافظ
رودخانه ارس یکی از مهمترین رودخانه های مشترک میان ترکیه، ایران و جمهوری اذربایجان و ارمنستان می باشد . این رودخانه نسبتا پر آب و خروشان از جهت داشتن چندین جزیره در اطراف خود و راههای ارتباطی مناسب بسیار پر اهمیت است.
از آنجایی که در دهه های اخیر شاهد بحران های مختلف آب و خشکسالی در جهان و به خصوص منطقه بوده ایم لذا هر دولت تدابیر خاصی را برای مقابله با این امر در راستای براوردن منافع ملی خود اتخاذ نموده است. ترکیه که درمنطقه نیمه خشک قرار دارد نیز سیاست های مختلفی را در این زمینه به اجرا درآورده است که از آن تحت عنوان پروژه گاپ یاد می شود. قابل ذکر است که این کشور در راستای کسب برخی استاندارد های مختلف برای پیوستن به اتحادیه اروپا از این قبیل سیاست ها را از قبل از دولت اردوغان نیز در راستای کار دولت های خودقرار داده است. علی رغم اینکه ترکیه هدف خود را از پروژه های آبی غیر سیاسی می خواند، اما همین امر نشان از اهداف سیاسی ترکیه در قسمت های مختلف منطقه است. همچنین عده ای بر این اعتقاد هستند که ترکیه از این امر دو هدف عمده سیاسی در منطقه یعنی وابستگی کشورهایی همچون عراق برای آب شیرین به ترکیه و سپس کنترل دو رودخانه مهم دجله و فرات را نیز در نظر دارد. همچنین اسرائیل و اردن نیز که در انتهای جغرافیایی ترکیه هستند بیشترین درخواست خود را در جهت دریافت آب از ترکیه دارند برای همین این امر می تواند آب را به یک کالای تجاری برای ترکیه در مقابل کشورهای دیگر قرار دهد.
یکی از مهمترین این پروژه و سدسازی های مدنظردر خصوص رودخانه ارس و آب های مربوط به آن است. دولت ترکیه در رودخانه ارس که شاهرگ حیاتی دشت مغان است در پی سد سازی عظیمی با نیات مختلف سیاسی و اقتصادی است. در ابتدا ترکیه صرفا از طریق سد آرپاچای از آبهای ارس استفاده می کرد. علاوه بر این مردمان این نواحی در ترکیه از دولت درخواست احداث سد را داشتند که اکنون دولت ترکیه در پی ایجاد سدی به نام کاراکورت با ظرفیت بالایی حدود 590 ملیون متر مکعب از سال 2014 اقدام نموده است. اما ترکیه تنها به همین سد اکتفا نکرده است و در پی ایجاد سدی دیگر تحت عنوان توزلوجاست. مقامات ترکیه ای بر این اعتقاد هستند که سد عظیم در منطقه ساری قامیش ترکیه در سال 2020 به بهره برداری خواهد رسید. این سد با نام کاراکورت ظرفیتی حدود 100 مگاوات با ارتفاع 124 متر است که می تواند آب نوشیدنی و کشاورزی و صنعتی این منطقه را فراهم نماید. همچنین حجم ذخیره آب این سد به مقدار یک میلیارد و ششصد میلیون متر مکعب اعلام شده است .
ترکیه هدف خود را از ساخت این سد ذخیره آب و بهبود توسعه انسانی برای کل کشورهای منطقه بیان کرده است و همچینین در ماه هایی که بارندگی کم است از آب ذخیره شده این سد استفاده نمایند. بی تردید سد سازی ترکیه در رودخانه ارس چندین مزایا را برای این کشور دارد. چرا که این کشور سدهای مختلفی را همچون اتاتورک ( بزرگترین سد جهان ) و ایلیسو در رودخانه هایی مانند دجله و فرات در پیش رو دارد و در حال انجام است. اهمیت سد سازی در ارس از هزاران سال پیش مورد توجه بوده است به این دلیل که کمبود باران برای اهالی این رودخانه منجر به برخی مشکلات آبی و کشاورزی شده است برای همین ترکیه در این منطقه نیز در پی ایجاد سدی بزرگ است.
تمامی این اقدامات نشان از یک سیاست جدی ترکیه در خصوص بحران آب و تلاش برای حل آن و آینده نگری می باشد و این امر در حالی است که ترکیه در بین چهار کشور ایران ، سوریه و عراق و ترکیه بالاترین میزان متر مکعب آب را در منطقه دارد. اگرچه ترکیه در پی توسعه انسانی و کسب استاندارد های بیشتر توسعه است اما اقدامات و پروژه های مختلف آن می تواند تاثیرات مخربی را برای سایر همسایگان به وجود اورد از جمله ایجاد گرد و غبار، افزایش ریزگردها و بیابان زایی است بر همین منوال سدسازی های ترکیه خطری جدی را برای استان های مرزی و همسایه آن بوجود خواهد آورد. برای مثال این امر منجر به کاهش آب در قسمت شمالی ایران (یعنی استان های اذربایجان و اردبیل) و برخی مناطق در جمهوری آذربایجان می شود. اگرچه برخی ها بر این عقیده هستند که سد سازی عامل پایه و اساسی این مشکلات نمی باشد اما نمیتوان منکر دامن زدن به مشکلات نام برده توسط سد سازی ترکیه شد. در نگاهی دیگر نمی توان از احتمالات مثبت مثلا برای ذخیره آب های شیرین برخی کشورهای کمتر توسعه یافته ی منطقه مانند عراق چشم پوشی کرد اما این امر بیشتر ادعای مقامات ترکی می باشد و تا زمان عملی شدن آن نمیتوان بر آن مهر تایید نهاد. از جمله نتایج مثبت این نوع سد سازی ها در خصوص تکمیل و تولید و حتی صادرات برقبرای ترکیه می باشد. همچنین عامل دیگری که به توسعه و رشد ترکیه کمک می کند سرمایه گذاری شرکت های خارجی است که در زمینه توسعه آن شتاب بیشتری را می بخشد. در یک جمع بندی ترکیه با سدسازی در رودخانه ارس با توجه به موقعیت های جغرافیایی ارتباطی و وجود جزایز مختلف و امکانات تجاری از قبیل ماهیگیری، می تواند از طریق تولید برق بیشتر و انتقال آب به کشورهای دیگر روند رو به توسعه خود را بیشتر کند و از دغدغه کم ابی خود در اینده بکاهد.
واژگان کلیدی: مزایا ، معایب، برنامه هاي، آبي، ترکیه ،رودخانه ارس،مريم خالقي نژاد
