فرجام بن بست بغداد در اربیل

اردشیر پشنگ

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

شواهد و قرائن حاکی از آن هستند که بحران سیاسی عراق پس از هشت ماه سردرگمی بالاخره به پایان خواهد رسید. «مسعود بارزانی» رهبر حکومت اقلیم کردستان روز دوشنبه (8 نوامبر) میزبان رهبران ائتلافهای مختلفِ پیروز در انتخابات پارلمان عراق بود این نشست فوق العاده مهم بر اساس طرح ارائه شده بارزانی در ماه قبل برگزار گردید که با توجه به حضور اکثریت قریب به اتفاق رهبران عراقی، نشان از پذیرش طرح مذکور از سوی ائتلافهای چهارگانه و مهم این کشور دارد در پایان این نشست طی بیانیه ای رسمی اعلام گردید که طرفهای مختلف عراقی بر سر تقسیم پست های کلیدی میان خود به توافق نهایی دست یافته و بالاخره به زودی دولت جدید این کشور بر سر کار خواهد آمد.

وضعیت عراق پیش از نشست اربیل

هشت ماه پیش از این در دومین دوره انتخابات پارلمانی عراق ائتلاف العراقیه با کسب 91 کرسی به عنوان پیروز این انتخابات لقب گرفت اما چون برای تشکیل دولت نیاز به کسب 163 کرسی از 325 کرسی بود این ائتلاف نیازمند کسب یک توافق مهم با دیگر گروههای پیروز بود که این توافق هیچگاه حاصل نگردید از طرفی دو ائتلاف عمده شیعی نیز که با تشکیل فراکسیون همپیمانی ملی بزرگترین فراکسیون پارلمانی را تشکیل داده و نوید از تشکیل دولت جدید می دادند با بروز اختلافات جدی در میانشان (بر سر ماندن و نماندن مالکی) نتوانستند به وعده شان جامه عمل بپوشانند از این زمان (اوایل تابستان) تا کنون عراق در این بن بست سیاسی قرار گرفته است.

اما طولانی شدن این عدم توافق و همزمانی آن با افزایش چشمگیر ناآرامیها و حملات تروریستی ثبات سیاسی این کشور را بیش از پیش دچار بحران و تزلزل نمود به نحوی که دادگاه فدرال عراق (علیرغم نداشتن صلاحیت کافی قانونی) وارد عمل شده و از دکتر «فواد معصوم» رئیس موقت پارلمان عراق خواست تا همه گروههای عراقی را ظرف مدت دو هفته برای تشکیل جلسه به پارلمان فراخواند. وی نیز در همین راستا از 322 نماینده دیگر پارلمان (دو تن بر اثر حملات تروریستی کشته شده اند) خواست تا روز دوشنبه در پارلمان حضور بهم رسانند اما این مهم با فقدان آمادگی لازم عراقیها برای دستیابی به توافق عملی نشد و فواد معصوم مجبور شد نشست پارلمان را تا روز پنجشنبه به تعویق اندازد. در این فرصت کوتاه ایجاد شده سران گروهها و احزاب مختلف عراقی نهایتاً دعوت بارزانی برای حضور در نشست اربیل بر اساس طرح پیشنهادی اش را پذیرفتند تا بتوانند سرانجام پس از ماهها اختلاف و عدم توافق، عراق را از این بست سیاسی (که حتی در کتاب گینس دارای رکوردی جاودانه گردیده است) نجات دهند.

این مسئله نشانگر آن است که در میان طرحهای مختلف اعلام شده برای عبور عراق از بن بست فعلی این طرح بارزانی بوده است که نهایتاً توانسته است بطور نسبی و حداقل در کوتاه مدت زمینه های نزدیکی گروههای عراقی را به یکدیگر فراهم سازد مذاکرات بر روی مفاد این طرح طی دو هفته اخیر جدی تر شده بود بطوریکه پیشنهاد ملک عبدالله پادشاه سعودی برای فراخواندن همه گروههای عراقی به مکه و ایجاد توافق در آنجا  را نیز تحت الشعاع قرار داد.

کلیات طرح بارزانی

بارزانی در طرح خود بر چند نکته مهم تاکید جدی داشته است اول اینکه همه گروهها (اعم از ائتلافهای بزرگ و کوچک از تمامی جریانها، اقوام و مذاهب) در دولت جدید حاضر شده و در فرآیند تقسیم قدرت تسهیم شوند که این به معنای استقرار یک دولت وحدت ملی در این کشور است. نکته دوم و کلیدی طرح بارزانی کاستن از اختیارات پست نخست وزیری برای کاهش حساسیت گروههای مختلف نسبت به این پست است بارزانی علاوه بر این کاهش اختیارات، یک پست و نهاد چهارم و قدرتمند را برای نظام سیاسی جدید این کشور پیشنهاد کرده است این نهاد «شورای عالی سیاسی» نامگذاری شده است که با حضور همه گروههای عراقی تشکیل شده و مسئولیت نیروهای امنیتی (ارتش و پلیس) را بر عهده خواهد داشت. تاسیس نهاد چهارم از نظر بارزانی در حقیقت باعث می شود تا گروههای چهارگانه پیروز در انتخابات (العراقیه، ائتلاف دولت قانون، ائتلاف ملی و ائتلاف همپیمانی کردستان) هریک به فراخور خواست و میزان کرسی شان در پارلمان دارای یک پُست کلیدی و مهم شوند. در حقیقت این نهاد به نوعی باعث جلب رضایت گروه العراقیه برای چشم پوشی از پست نخست وزیری (پایان اختلاف با مالکی) و ادعا نداشتن برای ریاست جمهوری (عدم رقابت با کُردها) در این زمینه شده است.

مواضع اعلامی رهبران عراقی در اربیل

لازم به ذکر است که رهبران و نمایندگان رسمی تمامی گروههای بزرگ و کوچک عراقی که در انتخابات پارلمان شرکت جسته و دارای کرسی پارلمانی بودند در اربیل حضور بهم رساندند از جمله رهبران مهم در این نشست می توان به این افراد اشاره کرد: جلال طالبانی رئیس جمهور فعلی عراق، نوری مالکی نخست وزیر فعلی عراق، ایاد علاوی رهبر ائتلاف العراقیه، مسعود بارزانی رهبر حکومت اقلیم کردستان، عمار حکیم رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، نمایندگانی از جریان صدر، ابراهیم جعفری از ائتلاف ملی عراق و رهبران احزاب دیگر عراقی همچون جواد بولانی و …

در این نشست مسعود بارزانی که طراح اصلی این نشست مهم بود طی سخنانی تصریح کرد: برخی محافل و گروهها نمی‌خواهند که عراق به آرامش و ثبات دست یابد لذا با توجه به اهمیت حیاتی صلح و آرامش در سرزمینمان، نشست ما تلاشی است تا در سایه آن وحدت ملی با تاکید بر عراق دمکراتیک و پایبندی به اصول فدرالیسم در کشور برقرار گردد. وی با تاکید بر ضرورت بسط اعتماد میان تمامی گروه های سیاسی عراق، گفتگو را ضامن حل بحران سیاسی کشور و دستیابی به توافق ملی دانست.

همچنین نخست وزیر فعلی و کاندیدای اصلی پست نخست وزیری یعنی نوری المالکی به عنوان رهبر ائتلاف دولت قانون بر لزوم وحدت ملی در راستای تحقق آشتی ملی تاکید کرد. وی با بیان اینکه تحقق وحدت، آشتی و مشارکت ملی سه اصل اساسی در عراق است از گروه های سیاسی عراق خواست که پیش از برگزاری نشست پارلمان در روز پنجشنبه جاری دولت جدید را تشکیل دهند.

«عمار الحکیم» رئیس مجلس اعلای اسلامی و از رهبران مهم ائتلاف ملی عراق نیز مشارکت و پایبندی به قانون اساسی را شروط زمینه ساز تشکیل دولت عراق محسوب کرد و افزود: ما بدیلی برای گفتگوی ملی نداریم و تنها از این طریق خواهیم توانست با دغدغه های دیگران آشنا شده و در نتیجه منافع ملی را محقق سازیم. حکیم که تاخیر در تشکیل دولت را یک شکست بزرگ برای همه گروههای عراقی ارزیابی کرد از تمامی گروهها خواست تا هرچه سریعتر زمینه های توافق را فراهم سازند.

«ابراهیم الجعفری» از دیگر اعضای ائتلاف ملی عراق که در دوره پیشین و قبل از مالکی دو سال بر مسند نخست وزیری تکیه زده بود از دیگر رهبران عراقی حاضر در اربیل بود که طی سخنانی ضمن تاکید بر مشارکت ملی از برخی رهبران و نخبگان هموطنش خواست تا با کمی از خود گذشتگی زمینه های توافق نهایی را محقق کرده و همچنین با سخنرانی ها و صحبتهای اختلاف انگیز آتش اختلافات در این کشور را شعله ور نسازند. وی افزود که وقت آن رسیده است تا آشتی ملی از قالب شعار خارج شده و به یک پروژه عملی و اجرایی تبدیل شود.

دیگر رهبر تاثیر گذار عراقی که جهت گیری اش در آخرین لحظات روز یکشنبه، در رسیدن به توافق اربیل نقشی کلیدی داشت «ایاد علاوی» رهبر ائتلاف العراقیه بود. وی که تا پیش از نشست اربیل همچنان با مالکی بر سر نخست وزیری رقابتی جدی و پایاپای را دنبال می کرد با ورودش به اربیل از یکسو انعطاف خود را نشان داده و از سوی دیگر حمایتش از طرح میانه روانه بارزانی را اعلام داشت علاوی در نشست اربیل اظهار داشت که می بایست مسائل اساسی کشور مورد بررسی واقع بینانه قرار بگیرد و دغدغه های همه گروههای عراقی مورد احترام سایرین قرار گرفته تا مشارکت ملی جنبه ای عملی به خود گیرد وی ضمن تاکید بر شناخته شدن هویت عراق خواهان مشارکت همه گروهها در دولت آتی و تقسیم عادلانه مناسب اصلی در بین نخبگان مختلف کشور شد.

دستور کار نشست اربیل

پس از توافقات کلی رهبران عراقی قرار بر این شد تا این گروه در نشست دیگری در شامگاه سه شنبه (9 نوامبر) در بغداد گردهم آیند دستور کار نشست آتی سران گرو‌ه‌های سیاسی عراق که‌ با اتفاق آرا از سوی رهبران سیاسی حاضر در نشست تصویب شد، در 11 بند به‌ ترتیب زیر تظیم شده‌ است:

1 – پایبندی به‌ قانون اساسی 2- توافق 3- ایجاد توازن 4- تشکیل شورای عالی سیاست‌های استراتژیک 5– تدوین اساسنامه‌ داخلی 6- بازپرسی و عدالت 7- ایجاد اصلاحات در قانون اساسی 8 – برقراری آشتی ملی میان همه گروهها 9 – حل مشکلات معوقه‌ اربیل و بغداد (کُرد – عرب) 10 – دادن ضمانتهای لازم برای عمل به توافقات انجام شده 11- تعیین رؤساسی سه‌گانه

نتایج نشست اربیل

طبق آخرین اخبار مهمترین توافق نشست اربیل که قرار است در نشست روز بعد در بغداد جنبه اعلامی و عملی به خود گیرد تداوم نخست وزیری نوری مالکی و ابقای جلال طالبانی در پست ریاست جمهوری احتمالا ریاست ایاد علاوی بر پارلمان این کشور خواهد بود علاوه بر این تقسیم مناسب تضمینهایی برای اجرای ماده 140 قانون اساسی (تعیین سرنوشت مناطق مورد ادعای کُردها و اعراب از جمله شهر مهم و استراتژیک کرکوک) به کردها داده شده است.

بدین ترتیب در نشست روز پنجشنبه پارلمان عراق ابتدا رئیس پارلمان که از ائتلاف العراقیه خواهد بود تعیین شده و در یک بازده 15 روزه کاندیدای ریاست جمهوری که جالا طالبانی است به پارلمان معرفی شده و وی نیز نوری مالکی را مامور تشکیل کابینه در یک فرصت 15 روزه خواهد نمود