مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
فارسی افغانستان دو بار در معرض ورود بی‌رویة واژگان بیگانه به کشور قرار گرفت. نوبت اول در عصر مشروطیت بود که پنجره‌های کشور ناگهان به روی جهان خارج باز شد و نوبت دوم در سالهای بعد از یازده سپتامبر .به گمان بسیاری آنچه فارسی افغانستان را بیش از هر زبان دیگری تهدید می‌کند، انگلیسی است، نه پشتو و نه فارسی خارج از افغانستان. ولی متأسفانه به دلایلی غالباً سیاسی، تمرکز روی پشتو و فارسی خارج از افغانستان بیشتر شده است. در همین استا برای بررسی وضعت کنونی زبان فارسی در افغانستان گفتگویی با محمد حسین جعفریان رایزن پیشین و کارشناس افغانستان داشته ایم:
واژگان کلیدی: وضعیت زبان فارسی در افغانستان، زبان فارسی در افغانستان، چالش های زبان فارسی در افغانستان، زبان دری در افغانستان
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با نگاهی به جایگاه زبان فارسی در افغانستان، پیشینه زبان فارسی در افغانستان در یک دهه گذشته چگونه بوده است؟
وقتی صحبت زبان فارسی می شود معمولا تصور بر این است که پهنه آفرینش این زبان ایران امروز بوده است و بسیاری از متکلمین آن، در ایران امروزی نمی توانند باور کنند که این زبان در واقع محل تولد و نشان نمای اصلی حضور و بلوغش، مناطقی بوده اند که امروز در محدوده مرزهای سیاسی و ملی ما نیستند. بسیاری از مردم شاید اطلاع نداشته باشند که زبان فارسی از وخش و دره های بدخشان به ری رسید. بنابراین نکته ایی که مسلم می باشد، این است که افغانستان را می توان یکی از مراکز اصلی زبان فارسی، از سه پایگاهی برای این زبان معرفی کنیم، که در آن تاجیکستان و ایران نیز وجود دارند. به باور من افغانستان از این نظر، اگر مهم تر از این کشورها در حوزه این زبان نباشد، عقب تر نیز نمی باشد. در واقع مانند ایران، اهمیت این زبان درآن کشور از گذشته تا کنون وجود داشته است. در دوره هایی به سبب این که اقوامی در شمال شرق پاکستان زندگی می نمودند و به تدریج در مناطق جنوب افغانستان گسترش یافتند و بعد از مدتی نیز دولت به دست این افراد قرار گرفت، زبان فارسی کمی سرنوشت ناخوشایندی در افغانستان پیدا کرد.
تقریبا دویست و پنجاه سال است که از تشکیل کشور افغانستان می گذرد و در طول این دویست و پنجاه سال، رسما یازده ماه فارس زبان ها در راس قدرت قرار گرفتند. در اغلب اوقات کشور افغانستان به دست کسانی بود که آشنایی چندانی به زبان فارسی نداشتند، یعنی از حیث هویتی از پشتون ها و زبان مادری آن ها زبان فارسی نبوده است و طی سالیان طولانی تلاش کردند که زبان رسمی کشور به سمت زبان پشتو کشیده شود، اما با این وجود زبان فارسی به دوام خود ادامه داد. امروز در افغانستان دو زبان اصلی، فارسی و پشتو وجود دارد، در مناطق شمالی، پایتخت و مرکزی بیشتر زبان فارسی غالب است و در مناطق جنوبی نیز زبان پشتو مورد استفاده قرار می گیرد.
در چند دهه اخیر، روشنفکران و نخبگان افغانی، برای گسترش زبان فارسی تلاش های قابل توجهی کردند. در وضعیت انتشارات و در حوزه ادب، شعر و نوشتن تغییراتی ایجاد شده و گرم شده است. به عقیده من، افغانستان در حوزه فرهنگ به سمتی حرکت می کند که دوباره، عظمت زبان فارسی در گذشته در این سرزمین داشته است، مجددا بدست آورد، زیرا که در دوره ایی، فعالیت هایی مربوط به زبان فارسی در افغانستان به حاشیه رفت. بزرگانی که امروزه ما آن ها را در حوزه ادبیات فارسی نام می بریم، عمدتا در مرز های سیاسی افغانستان امروز، متولد و یا زندگی کردند و یا مدفون هستند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: تحولات زبان فارسی در افغانستان بعد از سقوط طالبان چگونه بوده است؟
کشمکش هایی که عرض نمودم در گذشته تا اکنون وجود دارد. یعنی همچنان فارسی زبان ها تلاش می کنند تا زبان فارسی در این سرزمین احیا شود، که در بین آنها افراطیونی نیز وجود دارند که مدعی اند، که این زبان باید زبان اول کشورشان باشد و زبان دیگر اقوام در حاشیه قرار گیرد. در واقع این نتیجه سرکوبی است که سال های سال به این زبان وارد شده و عمدتا به سبب قوانین موجود در کشور و توجه بیشتر به زبان پشتو نسبت به زبان فارسی ایجاد شده است. مکاتبات رسمی و قانونی کشور، مکاتبات دولتی، نوشته های موجود بر روی اسکناس ها عمدتا به زبان پشتو است، در واقع این وضعیت همچنان ادامه دارد و به عقیده من تا سالهای بعد نیز ادامه خواهد داشت.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جایگاه این زبان در حوزه فرهنگ و اقتصاد و سیاست و اجتماع در افغانستان چگونه است؟
در واقع عمده مطالب و کتاب های علمی که تولید و تدریس می شوند و در حوزه های علمی و دانشگاهی در افغانستان استفاده می شوند عمدتا به زبان فارسی است. لذا این زبان جایگاه مناسبی دارد و به زبان اول کشور در حال جایگزینی است، اما اینکه این موضوع در قوانین نیز رسمیت یابد هنوز وجود ندارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در حوزه فرهنگ و ارتباط بین اقوامی، جایگاه زبان فارسی چگونه است؟
از این نظر زبان فارسی از سایر زبان ها پیشی گرفته است، به این معنی که شاید بخش عمده ایی از مردم افغانستان از بین این دو زبان اصلی کشور از زبان پشتو اطلاع نداشته باشند، ولی اغلب زبان فارسی را می دانند. در واقع تنها پشتو زبان ها و فارسی زبان ها تنها در افغانستان حضور ندارند بلکه ازبک تبار ها، ترکمن ها، بلوچ ها و نورستانی ها نیز هستند که آن ها نیز فارسی زبان نیستند. از این رو زبان فارسی به یک زبان بین اقوامی تبدیل شده است، یعنی هنگامی که یک ازبک با پشتو در حال صحبت است، معمولا طرفین با زبان فارسی دری رایج در افغانستان با هم ارتباط برقرار می نمایند. بنابراین به عقیده من زبان فارسی بسیار در این کشور رایج است و مورد استفاده قرار می گیرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در حوزه رسانه های رسمی و غیر رسمی مثل تلویزیون و روزنامه ها و سایت ها، جایگاه زبان فارسی چگونه است؟
معمولا در تلویزیون های رسمی افغانستان بخشی از برنامه ها و اخبار به زبان پشتو و بخش دیگر به زبان فارسی است. در تلویزیون غیر رسمی و مطبوعات نیز بسته به اینکه موسسین آن ها که نقش حمایتگر را دارند، پشتو زبان یا فارسی زبان باشند و گرایش فرهنگی آن ها چگونه باشد، در آن ها زبان غالب آن خواهد بود و زبان حاشیه زبان دیگر است.مثلا در روزنامه یا برنامه تلویزیونی ممکن است زبان اول فارسی باشد و در رسانه دیگر زبان مورد استفاده پشتو باشد. به طور کلی در این زمینه آمارگیری مناسبی انجام نشده است. اما در بعضی از این شبکه ها از زبان فارسی و در برخی دیگر از زبان پشتو در مکالمات استفاده شده است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به جایگاه زبان فارسی در افغانستان، آیا می توان گفت که در دهه اخیر فارسی ستیزی مورد توجه عده ایی از افراد قرار گرفته است؟
این موضوع همواره وجود داشته است که در مواقعی مورد قوت و ضعف قرار میگیرد، در واقع گاهی کسانی روی کار آمدند، که پشتو زبان و حاکم بودند و برای این موضوع اهمیت قائل نبوده اند. از طرف دیگر گاهی افرادی وجود داشتند که در این زمینه متعصب بودند و مشکلاتی را در این زمینه ایجاد کردند. اخیرا یکی از وزرای افغانستان مدعی شده بود که آنها کتاب های فارسی را به زبان دری ترجمه می نمایند که در واقع این مطلب به جوک تبدیل گردید زیرا که می خواستند کتابی را از یک زبان به همان زبان ترجمه نمایند. بنابراین مشکلاتی از این لحاظ وجود دارد که گاهی شدت و گاهی کاهش می یابد، اما به طور کلی این کشمکش ها وجود دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: چه عوامل و متغیر هایی بر آینده زبان فارسی در افغانستان تاثیر می گذارد؟
مشکل اصلی در این زمینه قومیت گرایی است که سال های طولانی در این زمینه دخالت داشته است. غلبه و تلاش یک قوم برای نشان دادن اکثریت، در طول تاریخ افغانستان وجود داشته است و تنها نیز بر روی زبان فارسی وجود نداشته است متاسفانه متکلمین زبان ترکی و ازبکی نیز با پشتو در این زمینه اختلاف دارند و در واقع زبان فارسی وضعیتی پیدا کرده است که مربوط به خرده فرهنگ نمی شود بنابراین این موضوع باعث کشمکش هایی گردیده است.
در رابطه با این موضوع باید از افراط و تفریط جلوگیری کرد. به عقیده من بزرگترین خطری که گستره زبان فارسی را در افغانستان تهدید می کند، افراط و تفریط است. در گذشته طولانی در افغانستان، از زمان تاسیس این کشور این زبان سرکوب شده است، ولی اکنون مشاهده گر آزادی هایی در این زمینه هستیم، که باعث ایجاد افراط و تفریط هایی گشته است و بعضی از نخبگان زبان فارسی در این رابطه ادعاها و تلاش هایی را داشته اند که بخشی از آن ها پسندیده نمی باشد. اما اگر بتوانیم از این فرصت پیش آمده، رسانه ها، امکانات و فضای بازی استفاده نماییم تا این زبان دیده شود و آثار جدیدی که قابل ارائه در تمام دنیای فارسی زبان امروز باشد، در حوزه افغانستان امروز آفریده شود، می توان از این فرصت استفاده بهینه نمود، اما اگر از این فرصت طلایی به جای استفاده به کشمکش و دعوا بپردازیم، از دست خواهد رفت و معلوم نخواهد بود که مجددا تکرار گردد. زیرا که دیگر اطلاعی از روی کار آمدن افراد افراطی پشتونیسم در این زمینه و در حاشیه قرار دادن زبان فارسی مثل سال های گذشته و یا حتی قالب بودن آن، وجود ندارد. بنابراین باید عدالتی در رابطه با مجموعه زبان های موجود در افغانستان اتخاذ شود، همان طور که در جمهوری اسلامی ایران در سالیان طولانی به خرده فرهنگ ها توجهی نمی گردید ولی اخیرا مشاهده می شود در گسترش آن ها اقداماتی صورت می گیرد، لذا می بینیم که در افغانستان نیز همین وضعیت وجود دارد. بنابراین نباید با سیاست های گذشته روی یک زبان پافشاری نمایند و اگریک زبان در قدرت قرار گرفت نباید سایر زبان هارا تحت فشار قرار دهد، تا این زبان ها در کنار هم به دوام خود ادامه دهند.
