احمد مرجاني نژاد
پژوهشگر مسائل تركيه
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
گذشته رابطه ترکیه با نهادهاي غربي و ناتو
غرب صليبي ، علي رغم ادعا هاي واهي دموكراسي طلبي ، با هدف انشعاب قدرت اسلام و ايجاد تشتت بين مسلمين، موجبات فروپاشي عثماني را فراهم ساخت و مولود جمهوري تركيه معرفي مي گردد . جمهوري تركيه در نقش گذر گاه فرهنگي و پل ارتباطي قاره آسيا با جهان غرب ، تنها کشور مسلمان عضو ناتو ، به منزله سپری بین اروپا و خاورمیانه در حال انفجار، در آرزوي عضويت در اتحاديه اروپا ، متحد راهبردي آمریکا در منطقه است . البته رهبران ديني و سياسي غرب ، بارها نگرانی شان را از خطر ارتقاء گرایش های اسلامي در جمهوري لائيك تركيه ابراز كرده اند و تا كنون علي رغم درخواست هاي مكرر حكومت هاي مختلف تركيه ، مجوز ورود تركيه مسلمان به باشگاه مسيحيان اروپايي « اتحاديه اروپا» را صادر نكرده اند .
از سال تاسیس ناتو در سال 1949.م تا كنون کشورهای فرانسه- یونان – پرتغال – ايتاليا نيز همانند تركيه شاهد کودتاهای موفق و ناموفق بوده اند. اما در جمهوري ترکیه سه كودتاي موفق ، يك كودتاي پسا مدرن و اخيرا نيز يك كودتاي نافرجام رخ داده است . جمهوري ترکیه به دليل موقعيت ممتاز جغرافيايي در ناتو جايگاهي راهبردي دارد، ترکیه با جمعیتی بالغ بر 80 میلیون تن ، سومین کشور پرجمعیت ناتو است. نيروهاي مسلح تركيه به لحاظ تعداد نيرو هفتمين ارتش جهان و دومين ارتش ناتو محسوب مي گردند. در دوران جنگ سرد ، جمهوري تركيه عهده دار مقابله با نفوذ شوروی سابق به بهانه جلو گيري از كمونيزم گرديد. به همكاري با آمريكا و حضور نظاميانش در جنگ كره ، مجبور گرديد. والاترين تجلی همکاری قابل ملاحظه ترکیه با غرب و ناتو ، پایگاه هوایی اینجيرلیک در جنوب شرق ترکیه است. اهمیت اینجيرلیک برای ناتو نه فقط از حیث پایگاه هوایی بودن ، بلکه حضور جمعی از نیروهای آمریکایی در این مکان است . ضمن ان كه مقدار قابل توجهي از سلاح هاي هسته ای ناتو كه از تمام پایگاههای دیگر ناتو بیشتر است در پايگاه مذكور مورد محافظت قرار مي گيرد .. نزدیکی این پایگاه به كشور هاي حاد منطقه ، بويژه سوریه با فاصله حدود 113 كيلومتري ، بر اهميت پايگاه مذكور مي افزايد .
وضعيت كنوني ترکیه و نگاه به رابطه با نهادهای غربی و ناتو
به دليل سلطه تاريخي سياستمداران غرب گرا ، لائيك و نظاميان كماليزم ( پيروان فرامين اروپا محور آتاتورك ) در جمهوري تركيه ، طي دوران حاكميت حزب عدالت و توسعه و در راستاي نبرد هويتي جامعه « اسلام – لائيزم » تلاش مستمري بعمل آمد كه قدرت و امكانات مخالفين حاكميت اسلامگرايان در تركيه در اركان دولت تقليل يابد . وقايع كودتاي نافرجام اخير تركيه ، جوامع غربي را که بسیاری از آنها دولت اردوعان را منتخب مردم و نسبتا با ثبات قلمداد می کردند، سردرگم کرد. کاخ سفید که ازمنتقدان گرایش دولت اردوعان به سمت سیاست های استبدادی و غیر موثر است ، با انتشار بیانیه ای اعلام کرد که همه احزاب و گروه ها در ترکیه باید از دولت منتخب ترکیه حمایت کنند و با حفظ خویشتنداری از خشونت و خونریزی خودداری کنند. در واقع طي بیانیه کاخ سفید ، ظاهرا پیشنهاد حمایتی قوی از ترکیه، آنچنان که از یک کشور هم پیمان انتظار می رود، ارائه نشده است. مسئولين اتحاديه اروپا نيز اعلام داشتند كه نگران نقض حقوق بشر در تركيه هستند. هیچ یک از متحدین ترکیه و کشورهای عضو ناتو، برای برخورد فوری با کودتا ي نافرجام اخير ، انگیزه‌ای قوي نداشتند ، اما در مجموع موضع گيري غرب در قبال کودتا ي مذكور را مي توان به منزله رضایت نسبی از کودتا ، نشان دادن اخطار كارت زرد به اردوعان ارزيابي كرد. اما رجب طيب اردوعان ، رئيس جمهور و سلطان بلا منازع جمهوري تركيه ،پس از كودتاي نافرجام 15 ژوئيه 2016.م ، ضمن اقدام به یک پاکسازی گسترده ، تصفيه حساب وسيع در سطوح مختلف نهاد هاي اجتماعي را اغاز كرده است . برکناری این افراد، نه فقط صلاحیت ترکیه را برای باقی ماندن در عضویت ناتو زیر سوال برده است، بلکه تمام قابلیت های آن را در این ائتلاف نیز مورد تردید قرار داده است. ادعا گرديده است كه تعدادي از کودتاگران در پایگاه هوایی اینجرلیک مستقر شده بودند. این موضوع نه تنها امنیت تسلیحات هسته ای موجود را در این پایگاه به خطر می افکند، بلکه سئوالي آزار دهنده و بدون پاسخ را مطرح مي سازد كه آیا فرماندهان نظامي ناتو مستقر در اینجرلیک، از نقشه کودتا ي مذكور باخبر بوده اند ؟
از سويي در حالي كه نيروهاي نظامي تركيه به عنوان بخش مهم ائتلاف نظامی به رهبری غرب، علیه داعش ، موظف گرديده اند . آغاز درگيري هاي نظامي ارتش تركيه با پ.ك.ك ، رابطه ترکیه را با بسیاری از اعضای ناتو که متحد کردها در سوریه و عراق هستند، بغرنج کرده است. روابط اردوعان با دولت آمریکا تحت فشار و با بی اعتمادی فزاینده ای همراه گرديده است. تعداد معدودی سياستمدار آمريكايي به دولت آنکارا حسن نیت دارند. وضعیت کنونی با توجه به نقش آنکارا در منطقه به عنوان هم پیمان آمریکا ، برای واشنگتن، بغرنج خواهد بود. ضمن آن كه کارآمدی ترکیه به عنوان سرپناهی امن برای پناهجویان، اکنون در هاله ای از ابهام قرار گرفته و این امر توافق تردید آمیز با اتحادیه اروپا را بی ثبات کرده است.
آينده رابطه تركيه با نهادهای غربی و ناتو
كودتاي نافرجام اخير گروهي از نظاميان تركيه ، در واقع جمهوري لائيك ترکیه را از اروپا گرفت و آن را مستقیما در خاورمیانه قرار داد. البته کودتا ثبات این کشور را از بین خواهد برد و قطبی شدن را با آنچه که ممکن است به طور مستقیم به بروز جنگی داخلی منجر شود، جایگزین خواهد کرد. تداوم ناراامی ها در ترکیه می تواند همکاری نظامی ناتو با آنکارا را دشوار کند. اگر چه غرب و بويژه آمريكا تا حدي و بطور مقطعي خواهان تداوم تنش در تركيه هستند ، زيرا معتقدند : با افزايش فشار و مشكلات ، حكومت به هم سويي با غرب مجبور خواهد شد . البته جوامع غربي و ناتو باید این موضوع را بررسی کنند که آیا مي توانند با حكومتي غير دموكراتيك به فعالیت هايشان در ترکیه ادامه دهند . ؟ مسلما یک کودتای نافرجام، فقط بر انبوه نگرانیها راجع به نقش ترکیه در ناتو می افزاید. از دست دادن جمهوري لائيك تركيه و نيز پایگاه هوایی اينجيرليك ، ضربه ای مهلک به منافع غرب و در تلاش هایش علیه گروه هاي تروريستي ، بویژه پس از حملات اخير در بلژیک- فرانسه- آمريكا- آلمان – ترکیه- افغانستان و…خواهد بود. وضعيت پسا كودتا در تركيه می تواند مقرراتی را ایجاد کند که كشور هاي غربي مدعي دموكراسي ، ناتو و ارتش آمریکا را از ارتباط با کشورهایی که دولت های منتخب آنها سرنگون شده اند، منع کند.
عوامل موثر داخلي و خارجي دخيل در آينده رابطه
الف – داخلي
ميزان موفقيت در آشتي ملي ، كاهش تضاد هاي هويتي جامعه ( لائيك اسلامگرا- ترك – كرد )
ميزان رشد اقتصادي و توسعه عدالت اجتماعي
ميزان قدرتمندي سياسي حزب عدالت و توسعه و طرفداران اسلامگرايي در نظام جمهوري تركيه
ب- خارجي
موضع گيري غرب، بويژه آمريكا در خصوص مسائل كردي و پ.ك.ك
موضع گيري اتحاديه اروپا نسبت به حكومت حزب عدالت و توسعه
موضع گيري هاي اقتصادي و سياسي مسكو – تل آويو – پكن در قبال حكومت حزب عدالت و توسعه
سناريوهايي آينده رابطه با نهادهاي غربي و ناتو
در جمهوري تركيه ، برنامه دوری جستن از غرب ، به شکلی که به امریکا پشت نگردد ، همکاری با روسیه و تهران ، قبل از حاكميت حزب عدالت و توسعه نيز مطرح گرديد بود . ارتشبد تونجر کلینچ دبیرکل وقت شورای امنیت ملی در سال 2002.م ، چشم انداز دوري از غرب و نزديكي به مسكو – تهران را در چهارچوب سوق و طرفداری تركيه به آوراسيا را مطرح كرده بود .
در قضاياي پاكسازي گروهي از نظاميان تركيه در پرونده هاي « ارگنکون» و« باليوز » ، علاوه بر سایر ابعاد، تصفيه تیم طرفداری از اورآسیا ، مد نظر قرار گرفت . اينك نيز اکثر کسانی که در کودتای نافرجام اخير شرکت داشتند ، یا در ناتو انجام وظیفه کرده اند و یا این که افسران مرتبط با ناتو بودند. این نیز نشان می دهد که این بار پاک سازی در جهت مخالف صورت خواهد گرفت.
در خصوص پایه و اساس روانی و تاریخی نزدیکی تركيه – روسيه مي توان گفت : ” به رغم اختلافات و نقاط متقابل که به وضوح آشکار است، یک مخرج مشترک وجود دارد که ترکیه و روسیه را به هم گره می زند، آن نیز ارتباط هر دو کشور به عنوان دو قدرت بزرگ با اروپا است . اگر چه به لحاظ تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی موردتایید اروپا نمی باشند. اما این مخرج مشترک باعث می شود ترکیه مجدداً به روسیه نزدیک شود و حتی آن را به جهش استراتژیک سوق نماید. ”
البته در صورت برقراري چنين وضعيتي ، شايد منافع ترکیه در سوریه، شرق مدیترانه و قفقاز به سختی تامین خواهد شد. مسلما بهبود روابط با روسیه، به نفع ترکیه است. ولی این اصل صحیح، نمی تواند یک ترجیح كاملا عاقلانه باشد .
واژگان كليدي: عوامل آينده رابطه تركيه و ناتو، عوامل، داخلي و خارج، آينده رابطه تركيه و ناتو
