مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
سیاست خارجی اردن به عنوان کشوری متحد غرب در همسایگی با چند بازیگر عمده منطقه ای چون عربستان، عراق، سوریه، اسرائیل و مصر تعریف می شود. در همین راستا برای بررسی بیشتر رویکرد سیاست خارجی امان گفتگویی با داشته ایم:
واژگان کلیدی: سیاست خارجی اردن، نگاه اردن به بحران های منطقه ای ، اردن و بازیگران خارجی، روابط خارجی اردن
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اگر بخواهیم رویگرد اردن به تحولات منطقه را بررسی کینیم، راهبردهای اصلی و راهبردهای سیاست خارحی و منطقه ای اردن را با چه متغیرهایی می توان مد نظر قرار داد؟
اردن کشوری است که پس از تاسیس در 1921 و استقلال در 1946 بیش از آنکه به دلیل هویت خود مورد توجه قرار گرفته باشد، به خاطر تاثیرش در منطقه و نقش هایی که در تحولات خاورمیانه و به ویژه موضوع فلسطین داشته، مورد توجه بوده است. دلیل آن نیز تا حدی روشن است چون کشوری است که بر ویرانه های امپراطوری عثمانی پس از جنگ اول جهانی در منطقه ای بیابانی از جغرافیای خاورمیانه که به لحاظ ژئوپلتیک چندان مهم به نظر نمی رسید، تاسیس شد و بر خلاف سایر کشورهای تازه تاسیس منطقه، شناسنامه تاریخی خاصی ندارد. اردن با جمعیت حدود شش میلیون نفر که بخش بزرگی از آنها مهاجران رانده شده فلسطینی هستند و کشوری بیابانی با محدودیت آب و فقر منابع زیرزمینی، دچار ضعف ژئوپلتیک است که تاثیر آن بر سیاست خارجی این کشور نیز به وضوح قابل ملاحظه است. بر همین اساس سیاست خارجی این کشور دارای رویکردی محافظه کارانه بوده و عموما در صدد یافتن جنبه های اقتصادی در روابط خارجی خود است.
همچنین سیاست خارجی این کشور ریشه در ساختار سیاسی آن نیز دارد که در عین حال که کشوری با ثبات و دارای یک حکومت سلطنتی لیبرال است، اما مانند همه کشورهای عرب دیگر دولتی ضعیف و شکننده است و دلیل آن فقدان دستگاه قضایی مستقل، نبود رسانه های آزاد و عدم پاسخگویی حاکمیت به مراجع قانونی است و بالاتر از همه فقدان یک سرمایه اجتماعی که بتواند در برابر بحران های ملی ایستاگی کرده و همگرایی در کشور ایجاد کند.
همچنین اردن اگرچه مسلمان و عرب است، اما کشوری با رویکردهای تقریبا لیبرال محسوب می شود که بر خلاف همسایگان عربش از رویه ها ایدئولوژیک پرهیزمی کند و چندان پی گیر موضوعات مرتبط با جهان اسلام نیز نیست. به طور کلی می توان گفت سیاست خارجی اردن به دلایل گفته شده محافظه کارانه و بیشتر در صدد مواجهه با چالش های اقتصادی است. اردن به سبب اتخاذ سیاست خارجی پراگماتیستی و مبتنی بر اجتناب از درگیری و برخورد شهرت یافته و در نتیجه روابط خارجی خوبی با کشورهای همسایه داشته‌است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در سال های گذشته رویکردی آقای عبدالله به بازیگرانی جهانی چون روسیه، غرب اتحادیه اروپا و آمریکا در منطقه داشته، چه بوده است؟
روابط اردن با هریک از قدرت های بزرگ جهان از همان الگوی شناخته شده این کشور در سیاست خارجی بر اساس اعتدال و منفعت طلبی و موازنه سازی تبعیت می کند بر این اساس روابط اردن با آمریکا طی سال های گذشته نزدیک بوده و این کشور در فهرست کمک های آمریکا قرار داشته است. کمک سال گذشته آمریکا به این کشور یک میلیارد و ششصد میلیون دلار بوده که نیمی از آن به صورت نقدی و نیمی دیگر در قالب کمک های تسلیحاتی بوده است. سیاست آمریکا هم از این کمک ها حفظ ثبات در مرزهای اسرائیل با هدف تامین امنیت رژیم صهیونیستی است. همچنین اردن به روابط با با سایر کشورهای غربی از جمله اتحادیه اروپایی گرایش داشته و سعی در افزایش رابطه خود با اروپا به منظور کسب کمک های اقتصادی دارد. اما روسیه در سیاست خارجی این کشور جایگاه چندان بالایی ندارد چه به لحاظ رویکردهای سیاست خارجی نقطه اشتراکی با یکدیگر نداشته و از لحاظ اقتصادی نیز قابلیت های مکمل ندارند.
در حال حاضر نیز که روابط اردن با دوستان سنتی و عربش رو به سرد شدن می رود، این امکان وجود دارد که این کشور برای جایگزینی منافع اقتصادی و کمک های سابق به سوی کشورهای دیگر از جمله چین، روسیه، ترکیه و قطر رود تا بتواند در روابط خود با عربستان موازنه سازی کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: از نگاه اردن کشورهای عربی به چند دسته تقسیم می شوند و چه رابطه ای با این کشورها برقرار کرده است؟
اردن یک عضو اتحادیه عرب است و از این جهت مانند سایر اعراب عضو اتحادیه خود را ملزم به رعایت حداقل هایی از تصمیمات مربوط به اعراب می داند. اما نسبت به سایر دولت های عرب که معمولا جاذبه و دافعه ملموسی از خود نسبت به دیگران نشان می دهند، اردن فقط بر اساس محاسبه هزینه فایده اقتصادی کشورهای عربی را دسته بندی می کند، به جز موضوع فلسطین که به دلیل پیوستگی سیاسی و جمعیتی این کشور با فلسطین، امان مجبور به رعایت الزاماتی خارج از معادله هزینه فایده در باره فلسطین است. در عین حال سیاست رسمی از سوی اردن در این باره وجود ندارد، جز اینکه تاریخ کوتاه روابط خارجی این کشور نشان می دهد نزدیک شدن یا دور شدن به کشورهای عربی به اقتضای تحولات سیاسی، امنیتی یا اقتصادی با در نظر گرفتن معیار محافظه کاری و منفعت طلبی بوده است. روی هم رفته سیاست اردن برای یافتن الگوهای دوستی و دشمنی عربی چندان متاثر از دیدگاههای اسلامی یا عقیدتی نبوده است. در مقابل بیشتر گرایش به کشورهای ثروتمند و منابع انرژی داشته است.
در سالهای اخیر به خصوص پس از مرگ ملک حسین، روابط اردن با کشورهای حوزه خلیج فارس به طور قابل توجهی افزایش یافت . نزدیک ترین دوستان اردن در کشورهای حاشیه خلیج فارس قرار داشتند از جمله عربستان، امارات متحده عربی و کویت، اما اخیرا با تغییر مواضع امان در برابر بحران سوریه و همچنین به تازگی محکومیت شناسایی بیت المقدس به عنوان پایتخت اسرائیل از سوی ترامپ، روابط اردن با این کشورها رو به سردی می رود تا جاییکه برنامه کمک مالی پنج ساله اعراب خلیج فارس به امان به ارزش سه میلیارد و ششصد میلیون دلار بود، دیگر تجدید نشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نگاه اردن به ایران در سال های اخیر چگونه بوده است؟
اردنی ها بنا بر سیاست کج دار و مریز محافظه کارنه خود، با سیاست های ایران در باره محور مقاومت و مقابله با اسرائیل سازگاری چندانی ندارند، از این جهت می توان صفت “پرهیز” را به سیاست خارجی اردن در برابر ایران نسبت داد. اردن نشان داده اگرچه با ایران پس از انقلاب اسلامی هیچگاه روابط گرمی نداشته، اما در عین حال با تهران روابط پر تنشی را هم تجربه نکرده است. اگرچه خصلت ذاتی سیاست خارجی این کشور دارای ظرفیت های بالقوه ای برای روابط با ایران نیز می باشد.
ضمن اینکه چنین سیاست خارجی به خصوص برای ما ایرانی ها حتما باید در محاسبات روابطمان با این کشور و ملاحظاتی که حکومت این کشور عربی دارد، در نظر گرفته شود و تلاش کنیم با عینک سیاست خارجی خودمان اردن را ارزشیابی نکنیم. در واقع سیاست خارجی واقعگرا نیازمند عینیت گرایی نسبت به دیگران است، وگرنه با ایده آل گرایی بیش از آنکه به سوی دیپلماسی برویم، به سوی انزوا خواهیم رفت. در همین رابطه، اظهارات صالح العرموطی، نماینده پارلمان اردن درباره نزدیک شدن روابط تهران و اردن خبر قابل ذکر است که کارشناسان بر این باورند که بازگشایی گذرگاه های مرزی اردن با عراق و سوریه پس از شکست داعش، نشانه بارزی از افزایش احتمال نزدیک شدن تهران و امان در آینده نزدیک است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اولویت های کنونی اردن در باره فلسطین چیست؟
همانگونه که در پاسخ به سوالات پیشین گفته شد، اردن به دلیل ترکیب جمعیتی که نیمی از آن را فلسطینی های رانده شده تشکیل می دهند و در سال 1950 در زمان ملک عبدالله، جد پادشاه کنونی از سوی پارلمان اردن به آنان تابعیت اردنی اعطا گردید، دارای پیوستگی های سیاسی، جمعیتی و حتی اقتصادی بالایی با فلسطین است. از این جهت هر اتفاقی در فلسطین می تواند تاثیر مستقیم بر سیاست و اقتصاد این کشور داشته باشد. لذا از بدو استقلال اولویت های اردن نسبت به فلسطین ایجاد یک توازن میان گروههای فلسطینی و اسرائیل بوده تا برای اردن مشکلات امنیتی ایجاد نشود. بر همین اساس سیاست اردن در برابر فلسطینی ها و هم صهیونیست ها نوعی حرکت بند بازی بوده است. تاریخ روابط امان با اسرائیل و فلسطینی ها هم گویای فراز و نشیب های پردامنه این سیاست است. مثلا حوادثی مثل اعطای تابعیت به فلسینی ها در 1950 تا کشتار و اخراج رزمندگان سازمان آزادیبخش فلسطین در 1970 و پیمان صلح “وادی عربه” با اسرائیل در 1994 و برقراری روابط کامل دیپلماتیک با تل آویو از همین سال در سطح سفیر و اکنون تصمیم پارلمان اردن بر لغو همه توافقات با اسرائیل به خاطر تصمیم ترامپ به پایتختی بیت المقدس برای اسرائیل، نشان از مصلحت گرایی سیاست اردن در برابر فلسطینی ها دارد که ظاهرا هم برای راضی نگه داشتن فلسطینی ها و هم برای کاهش خشم آمریکا و صهیونیست ها است.
هم اکنون نیز مواضع اردن در باره بیت المقدس بیشتر نزدیک به مواضع کشورهایی همچون ترکیه و قطر است تا محور عربستان،امارات و مصر. اما در مجموع اردن نسبت به اسرائیل طی دهه های گذشته از نوعی سیاست کج دار و مریز پیروی کرده است. مثلا در انتفاضه مسجدالاقصی با اعتدال و میانه روی در صدد کاهش تنش ها بین طرفین بوده، با وجود این، پس از وقوع انتفاضه الاقصی، اردن به همراه مصر سفیر خود را از اسرائیل فرا خواند اگرچه پس از نشست شرم الشیخ که در ۸ فوریه ۲۰۰۵ در مصر برگزار شد، دو کشور برنامه‌هایی برای بازگرداندن سفرای خود به اسرائیل اعلام کردند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در دو بحران عمده منطقه، بحران سوریه و عراق ، متمرکز شویم، با توجه به اینکه اردن با این دو کشور هم مرز است، در شرایط کنونی اردن در جستجوی چه اهدافی در سوریه و عراق است؟
با توجه به رفتار اردن پس از آغاز بحران ظهور داعش و سایر گروههای مسلح جهادی در سوریه و عراق، می توان گفت رفتار اردن نسبت به تحولات این کشورها به دلایل امنیتی، سیاسی و اقتصادی دچار نوعی ابن الوقتی بوده است. اردن پس از شروع جنگ داخلی در سوریه، بنای همکاری با گروههای مسلح مخالف بشار اسد را نهاد و حتی بخشی از خاک خود را برای آموزش این گروهها تحت مدیدیت آمریکایی ها اختصاص داد. اما وقتی ورق برگشت و از اوایل سال 2017 میلادی به تدریج شکست داعش و سایر گروههای تروریستی آشکار شد، و انسجام ائتلاف ایران، روسیه و ترکیه در سوریه افزایش یافت، اردن رویه چند سال گذشته را کنار نهاد و علاوه بر بازگشایی مرزها با عراق، بدون جنجال شروع به فشار بر گروههای مسلح جهادی و معارضان سوری کرد که نقاط مرزی اردن را ترک کنند. به دنبال این دگردیسی سیاسی، در اوایل سپتامبر 2017 دو گروه تروریستی ارتش ‘اسود الشرقیه’ و ‘نیروهای احمد العبدو’ از زیر مجموعه های جبهه جنوبی ارتش آزاد در بیانیه ای اعلام کردند که برای تحویل دادن مناطق تحت کنترل خود در مرزهای اردن به ارتش سوریه، تحت فشار قرار گرفته اند. این در حالی بود که به ادعای شبکه ماهواره ای ‘الجسر’ وابسته به تروریست ها اردن از این گروه ها خواسته مناطق مرزی را به ارتش سوریه تحویل دهند.
همچنین اردن بیش از ششصد هزار پناهنده سوری را در خود پناه داده و با توجه به وضعیت اقتصادی و ملاحظات امنیتی، تلاش دارد هر چه زودتر این پناهندگان به سوریه بازگردند و این نیازمند همسویی با دمشق است. همچنین اظهارات ‘عبدالله المومنی’ وزیر اطلاع رسانی اردن را که به تازگی اعلام کرد روابط این کشور با سوریه درحال بهبود است را باید در همین زمینه تحلیل کرد.
ضمن اینکه پس از تشدید بحران در منطقه، اردن به لحاظ اقتصادی بسیار متضرر گردیده تا جاییکه نا امیدی این روزها بر شهروندان اردنی به دلیل هزینه های بالای زندگی که نتیجه کاهش یارانه دولتی و اعمال مالیات های جدید است، غالب شده و باعث انتقاداتی به عملکرد دولت شده است و به همین دلیل اردن پس از بهبود شرایط امنیتی در عراق، به سرعت شروع به بازگشایی مررزهای زمینی خود با عراق کرد. گذرگاه “طریبیل” در مرز با عراق یکی از این مرزها است که باعث تسهیل عبور کالاها و مسافران از دو طرف خواهد شد و نزدیک به یک میلیارد دلار سالانه برای اقتصاد اردن که در حال حاضر در رکود و کمبود بودجه یک میلیاردی بسر می برد و در آمد خواهد داشت.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده نقش و بازیگری اردن در مسائل منطقه ای غرب آسیا چیست؟
با توجه به محدودیت ژئوپلتیک اردن و غلبه نگرش محافظه کارانه بر سیاست خارجی این کشور، به نظر نمی رسد اردن خود را در نقش بازیگر موثری برای آینده تصویر کند از همین جهت طبق آنچه گفته شد، سیاست خارجی خود را بر مبنای تنش زدایی و کسب کمک های اقتصادی و منفعت هماهنگ کرده است. اساسا سیاست خارجی اردن رویکردی مبتنی بر پرهیز از تنش دارد که این رویکرد هم در خاورمیانه و هم در روابط با سایر کشورها رعایت می شود.
