اردشیر پشنگ
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
سفر اخیر نوری مالکی ،نخست وزیر عراق، به مسکو و امضای قرارداد نظامی با این کشور را می توان تلاشی متقابل از سوی این دو متحد استراتژیک سابق برای احیای روابط گسترده پیشین ارزیابی کرد. روابطی که از یکسو عراقی ها قصد دارند با گرمی بخشیدن به آن باعث ایجاد تعادلی در برابر آمریکا شوند و از سوی دیگر روسیه نیز دنبال باز کردن دوباره جای پای خود در بغداد و بسط نفوذش در خاورمیانه است. آنچه که در نوشتار پیش رو بدان پرداخته می شود بررسی اهداف مالکی در سفرش به روسیه و نزدیکی بیش از پیش با این کشور و همچنین چشم انداز پیش روی روابط این دو کشور است.
واژگان کلیدی: عراق، روابط عراق و روسیه، روابط نظامی عراق، سیاست خارجی روسیه در خاورمیانه.
تحلیل رخداد
برای تحلیل هرچه بهتر رخداد مذکور در سه بخش مختلف از جمله پیشینه و روند تاریخی روابط دو کشور، اهداف عراق از گسترش رابطه با روسیه و سپس اهداف روسیه از بسط روابطش با عراق مورد بررسی قرار خواهد گرفت:
الف- پیشینه و روند تاریخی روابط عراق و روسیه
پیشینه روابط جدی دو کشور به اواخر دهه 1950 و پس از پیروزی کودتای ژنرال عبدالکریم قاسم در بغداد باز می گردد. در این برهه قاسم عراق را از پیمان غرب و به عبارتی دیگر از بلوک غرب خارج ساخت و روابط دوستانه ای با اتحاد جماهیر شوروی برقرار ساخت. اما با کودتای حزب بعث در 1968 عراقی ها در قامتی فراتر از یک دوست به شوروی ها نزدیک شدند به نحوی که این دو کشور در سال 1972 یک معاهده استراتژیک چند جانبه امضا کردند لذا این دوره را می توان سرآغاز روابط اتحاد گونه این دو کشور قلمداد کرد به نحوی که بسیاری عراق را به حیاط خلوت خاورمیانه ای کرملین تشبیه می کردند. حتی ساختار ارتش عراق از این زمان به بعد به ساختاری روسی تغییر شکل داد. وضعیت مذکور در کل دهه 1980 و جنگ ایران و عراق هم ادامه یافت. در طول جنگ عراق و ایران هم کمک های تسلیحاتی شوروی همیشه یاریگر دولتمردان عراقی بود. سقوط اتحاد جماهیر شوروی و همچنین حمله آمریکا به کویت و قرار گرفتن روسیه در ائتلاف ضد عراقی تحت رهبری آمریکا در سال 1991 را می بایست نقطه پایانی این روابط ارزیابی کرد.
در طول دهه 1990 که روسیه به شدت تحت الشعاع وقایع و تحولات سیاسی خود بود خاورمیانه اهمیت اساسی خود را برای این کشور از دست داد. سقوط نظام دو قطبی نیز دلیل عمومی تر این نوع نگاه روسیه به خاورمیانه به شمار می رفت. لذا در این دهه شاهد آن هستیم که روابط دو کشور در سطح نه چندان گسترده ای ادامه پیدا کرد و عملاً روسها تاثیر چندانی در تحولات بین المللی تاثیر گذار بر عراق را نداشتند.
اما اوج افول روابط عراق و روسیه به هنگام حمله آمریکا و متحدانش به عراق در سال 2003 باز می گردد. در این دوره آمریکایی ها برای نخستین بار در تاریخ سیاسی عراق، دارای دست بالا در همه عرصه های سیاسی، سیاست خارجی و فرهنگی عراق شدند و خود را به معمار ساخت بنای تازه ای بنام عراق فدرالی تبدیل کردند. دهه اول هزاره سوم بطور کلی به این منوال سپری شد. اما با خروج نظامیان آمریکایی از یکطرف و تثبت و قدرت گیری دولت مرکزی عراق از طرف دیگر که از ابتدای سال 2012 شروع شده است شاهد آن هستیم روابط سرد یک دهه اخیر میان عراق و روسیه نیز در حال پوست اندازی بوده و دو کشور خواهان آن شده اند تا به یکدیگر یکبار دیگر نزدیک شوند.
ب- اهداف عراق از نزدیکی به روسیه
اهداف عراق در ایجاد روابط نزدیک به روسیه را در سه سطح مختلف فرامنطقه ای، منطقه ای و ملی می توان مورد بررسی قرار داد. در سطح فرا منطقه ای مهمترین اهداف عراق را می بایست جستجوی هویتی و استقلالی دولتمردان بغدادی در عرصه بین المللی خواند. عراق طی دهه گذشته هرچند از شر نظام بسته بعث و دیکتاتوری صدام حسین رهایی یافته است اما در بسیاری از زمانهای یک دهه قبل همانند یک کشور تحت قیمومیت آمریکا بوده است و در عرصه سیاست خارجی هم حضور چندانی نداشته است لذا آنها می کوشند تا با گرمی دوباره روابطشان با روسیه و چین در سطح فرامنطقه ای و حتی ایران در سطح منطقه ای، نوعی موازنه قدرت میان کشورهای پر نفوذ و تاثیرگذار بر عرصه سیاسی عراق ایجاد کنند.
در عرصه منطقه ای نیز گسترش رابطه عراق با روسیه می تواند نوعی محور مسکو – تهران – بغداد را دست کم در اذهان ایجاد و تقویت کند محوری که می تواند در برابر محور واشنگتن – آنکارا – ریاض که بعضاً به ضرر عراق نیز بوده است تا حدی موازنه ای را (با تاکید بر عوامل منطقه ای آن) ایجاد کند. همچنین برخی دیدگاههای مشترک عراقی ها با روسها در قبال بحران موجود سوریه و تبادیل نظر در این خصوص را می توان از دیگر اهداف سفر مالکی به مسکو ارزیابی کرد.
در سطح داخلی هم دلایل چندی را می توان بر شمرد. تقویت ارتش و متنوع کردن منابع خارجی تامین تسلیحات نظامی از جمله اهداف مهم نزدیکی عراق به روسیه است. امضای قرارداد چهار میلیارد و دویست میلیون دلاری برای خرید تسلیحاتی از قبیل جنگنده های میگ، بالگرد، سامانه هاي موشک ضد هوايي، خودروهاي زرهي و … را در این راستا می توان تحلیل و ارزیابی کرد. این مساله همچنین عامل فشاری بر آمریکا خواهد بود تا تسلیحات مورد نیاز عراقی را در زمان سریع تری به این کشور واگذار کند.
جذب سرمایه گذاران روسی برای سرمایه گذاری در عراق بخصوص در زمینه صنعت نفت را می توان دلیل دیگری برای سفر مالکی به عراق قلمداد کرد. اما آخرین هدف داخلی مهم این سفر به تنش های موجود میان کُردها و دولت مرکزی عراق باز می گردد. این تنش ها که در دو سال اخیر شدت بیشتری یافته است سپهر سیاسی این کشور در حال حاضر و حتی تمامیت ارضی این کشور در آینده نه چندان دور را تحت الشعاع خود قرار داده است. دولت روسیه چندی پیش با فرستادن میخائیل بوگدانف، نماینده ی ویژه ی پوتین در مسائل خاورمیانه و معاون وزیر خارجه روسیه از نوری مالکی و مسعود بارزانی دعوت کرد برای رفع اختلافات به مسکو سفر کنند که این دعوت از سوی هر دو فرد با استقبال مواجه شد. لذا هدف دیگر دولت عراق از نزدیک کردن رابطه اش با روسیه را می توان تلاش برای وارد ساختن این کشور در برخی مشکلات سیاسی داخلی و استفاده از وزن آن برای حل و فصل بهتر این مشکلات می باشد.
ج- اهداف روسیه از نزدیکی به عراق
اهداف روسیه از تلاش برای احیای روابطش با عراق را نیز می توان در سطح مختلفی مورد بررسی قرار داد. در سطح بین المللی هرچند دیگر روسیه دارای قدرت پیشین مقابله و ایجاد موازنه با آمریکا به مانند عصر جنگ سرد نیست اما باید گفت از زمان قدرت گیری ولادیمیر پوتین این کشور دست کم در برخی مناطق دارای اهمیت تلاش کرده است تا هم حضور خود را تقویت کرده و هم نوعی رقابت طلبی با آمریکا را در پیش بگیرد. از این نظر عراق یک گزینه بسیار ویژه برای روسیه محسوب می شود چرا که تحولات سال های اخیر عراق نمادی از شکست سیاست خارجی روسیه محسوب می شود چون آمریکایی ها امروزه عراق را تبدیل به یکی از مهمترین متحدین منطقه ای شان کرده اند؛ عراقی که تا پیش از آن متحد استراتژیک روسیه محسوب میشد. پس روس ها تلاش دارند تا از این طریق هم به احیای روابط پیشین خود دست زنند هم تا حدی باخت خود در این سرزمین را جبران کنند.
در سطح منطقه ای نیز می توان گفت خاورمیانه طی 250 سال اخیر همواره یکی از نقاط مورد توجه و دارای اهمیت بسیار برای روس ها بوده است. لذا این کشور تلاش می کند تا از طرق مختلف از جمله گسترش روابط دیپلماتیک با کشورهایی نظیر ایران و عراق بتواند به نوعی به حضورش در این منطقه دارای اهمیت ژئواستراتژیک شدت و حدت ببخشد.
در سطح داخلی نیز می توان گفت روس ها عراق را یک بازار خوب برای فروش برخی از کالاهای خود از جمله تسلیحات نظامی می پندارند امضای قرارداد چهار میلیارد دلاری جدید این کشور به نوعی یادآور قراردادهای کلان نظامی گذشته شوروی با عراق است. همچنین عراق یک کشور مناسب برای سرمایه گذاری نیز محسوب می شود و روسها تلاش دارند با زمینه سازی برای حضور شرکتهای مختلف خود در آنجا از بازار عراق در قبال دیگر رقبای تجاریشان از جمله آمریکا، چین و اتحادیه اروپا به نحو مطلوب تری استفاده کنند. انرژی و توان نفتی رو به گسترش عراق را نیز یکی دیگر از جذابیت های غیر قابل چشم پوشی برای روسها می توان قلمداد کرد. بر طبق سیاست های کلان نفتی که از سال 2009 در عراق آغاز شده است این کشور با کمک آمریکا می کوشد در سال 2017 تبدیل به بزرگترین تولید کننده و صادر کننده نفت خام در جهان شود امری که می تواند به ضرر روسیه و دیگر کشورهای نفتی تمام شود. لذا روسها می کوشند با نزدیکی به عراق بتوانند در این عرصه نیز تا حدی سیاست های هماهنگ تری را دو کشور در پیش بگیرند.
مقامات کرملین همچنین به شدت نگران به خطر افتادن تمامیت ارضی عراق و نوعی تشدید و ایجاد روندی موسوم به بالکانیزاسیون در خاورمیانه هستند چرا که چنین خطری می تواند مرزهای جنوبی این کشور را نیز با خطری جدی روبرو سازد لذا از این منظر تلاش می کنند تا به اختلافات موجود میان اربیل و بغداد را حل و فصل کنند این مساله همچنین باعث گسترش نفوذ بیش از پیش روسیه در تحولات سیاسی عراق خواهد شد.
چشم انداز پیش رو
بنا به آنچه که شرحش رفت هر دو کشور عراق و روسیه دلایل و اهداف مختلفی دارند که برآیند آنها منجر به افزایش تمایل هر دو کشور برای گسترش روابط فعلی شان می شود. به نظر می رسد رقابت قدرت های بزرگ در سطح بین المللی، تحولات همچنان در حال وقوع خاورمیانه و مسائل و تحولات سیاست داخلی هر یک از دو کشور عراق و روسیه باعث آن می شود تا همچنان شاهد گسترش روابط این دو کشور باشیم. از این منظر سفر نوری مالکی به مسکو و دیدارهایش با ولادیمیر پوتین و دیمیتری مدودوف را می توان سرآغاز تلاشی دو جانبه برای آغازی دوباره بین این دو کشور ارزیابی کرد.
