راهکارهای پیش رو برای کاهش واگرایی در روابط سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان (بخش دوم)

ژیلا احمدی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

طور کلی جمهوری اسلامی ایران در دو بعد داخلی و خارجی می‌تواند جهت گسترش روابط خود با جمهوری آذربایجان و کاهش واگرایی روابط دو کشور موارد ذیل را لحاظ کند؛

• اشتراکات تاریخی و فرهنگی دو طرف، زمینه بسیار مساعدی را برای توسعه هر چه بیشتر روابط دو کشور فراهم می‌کند. مشترکات تاریخی و فرهنگی جمهوری آذربایجان با سرزمین مادری موجب می­شود که مشارکت­های مدنی همچنان به قوت خود باقی بماند. امروزه نمودهای زیادی در دسترس است که بیانگر میراث مشترک دو ملت است وجود شعرا و بزرگانی چون نظامی گنجوی، خاقانی شیروانی و اندیشمندان مسلمان همچون لنکرانی و نخجوانی و سدها نمونه دیگر دلایل مملکتی بر گسترش و تحکیم سابقه تاریخی میان دو ملت است. تاریخ مشترک، ارزش‌های مشترک فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و غیره نقش مهمی در ایجاد پایه‌های نفوذ ایران در آذربایجان و به عنوان نقطه قوت در ارتقای گسترش روابط قلمداد می­شود که به طور مطلوب به کار گرفته نشده است.
• ادبیات و موسیقی؛ ادبیات شفاهی ملت‌ها دارای تاریخ بسیار قدیمی و وارث آفرینش خردمندانه است که در زمان­های بسیار دور همراه با کار و فعالیت­های انسان­های ابتدایی شروع شده و به تدریج تکوین پیدا کرده است. موسیقی آذربایجان که ارکان فولکور به شمار می­رود سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته، موسیقی عاشیقی آذربایجان ریشه­ای بسیار کهن دارد و غنی­ترین نمونه ادبیات و فرهنگ شفاهی آذربایجان است. این موسیقی داستان و حکایات، زیبایی­ها و تاریخ قهرمانی را بازگو می­کند و طرفداران بسیاری در جمهوری آذربایجان و مناطق آذری نشین ایران دارد. در جمهوری آذربایجان شبکه­های اجتماعی بسیاری در خدمت ارائه این هنر زیبا قرار گرفته است در صورتی که عاشیق­های ایرانی در هیچ جایی معرفی و شناسایی نمی­شوند و هنر آنها به صورت محدود ارائه می‌شود. با توجه ارزش والای این هنر نزد مردم آذربایجان و ایران به خصوص مناطق آذری‌نشین، ایران از طریق اجرای برنامه‌های مشترک در دو کشور، دعوت از شاعران و موسیقی‌دانان بزرگ برای حضور در مراسم و …می‌تواند یکی از راه‌های گسترش روابط دوستانه را فراهم سازد.
• اشتراک تکلم به زبان آذری خود یکی از عوامل پیوند ملت ایران به ویژه آذری­ها و جمهوری آذربایجان در برخوردها، مبادلات، کارهای فرهنگی، هنری و زمینه­های دیگر که هر دو کشور دارای اشتراک هستند روابط مستحکمی را میان آن دو برقرار می­کند. همچنین در جمهوری آذربایجان همواره به زبان و ادبیات فارسی میل وافری وجود دارد. با وجود مراکز آموزش زبان فارسی در دانشگاه شرق‌شناسی دانشگاه دولتی باکو و انستیتو شرق­شناسی فرهنگستان علوم آذربایجان با توجه به علاقه یادگیری زبان­فارسی نیاز به گسترش مراکز بیشتر وجود دارد. ایران می­تواند روی آموزش زبان فارسی سرمایه­گذاری کند. فراگیران زبان فارسی برای آشنایی بیشتر به این زبان نیاز به مطالعه آثار و ادبیات فارسی دارند و برای آشنایی بیشتر به شعرا و نویسندگان و تاریخ ادبیات اصیل ایرانی رجوع کرده و با فرهنگ و تمدن واقعی ایران آشنا می­شوند، زیرا یکی از خطرات موجود در روابط دو طرف تحریف تاریخ در کتاب­های درسی و تاریخی جمهوری آذربایجان است. ایران می‌تواند از امکانات دانشگاهی خود استفاده مطلوب را ­کند و به دانشجویان کشورهای منطقه(از جمله جمهوری آذربایجان)بورسیه آموزشی بدهد، ایران از طریق بورسیه­ها در واقع به اشاعه فرهنگ ایرانی می­پردازد. این دانشجویان پس از بازگشت به سرزمین خود به عنوان سفیر فرهنگی ایران به شمار می­روند بسیاری از آنها پس از جذب در کار به خصوص در دستگاه­های دولتی و فرهنگی می‌توانند در گسترش نگرش مثبت نسبت به ایران و گسترش روابط دو کشور کارساز باشند.
• آیین نوروز؛ مردم جمهوری آذربایجان و بسیاری از مردمان آسیای مرکزی و قفقاز عید نوروز را به عنوان عید ملی بزرگ می­دارند و بهار طبیعت را با آن جشن می­گیرند. جشن­های مشترک و به جا آوردن آداب و رسوم نوروز میان ایران و جمهوری آذربایجان، پیوند میان مردم دو کشور را بیشتر می‌کند. در نوروز رسوم مختلفی وجود دارد که برخی از آن نه تنها در ایران بلکه در دیگر کشورها به چشم می‌خورد. نوروز در کشورهای مختلف از جمله، افغانستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قزقیزستان، و آلبانی با همین نام تعطیل رسمی است و در آن­ها جشن گرفته می‌شود ایران می‌تواند با اجرای مراسم مشترک نوروز چه در ایران و چه در کشورهای دیگر به گسترش ارتباطات میان کشور خود و کشورهای حوزه تمدنی خود را بیشتر کند.
• دین و مذهب مشترک، مذهب شیعه عامل مهمی در پیوند دادن جمعیت ترک زبان آذربایجان با ایرانیان فارس زبان به شمار می­رود. اشتراک مذهب و مرز مشترک زمینه معنوی و فرهنگی مساعدی را برای نزدیکی روابط مردم در کشور ایجاد می­کند. به جا آوردن مراسم مذهبی به طور مثال در ماه رمضان و برگزاری جشن های رمضان می‌تواند یکی دیگر از عوامل موثر در تقریب روابط به حساب ­آید. از جمله موارد دیگری که دین و مذهب مشترک می‌تواند کارساز باشد گسترش نگرش‌های افراطی تروریستی و ارائه جلوه‌ای دیگر از اسلام است که امروزه توسط گروه­های تروریستی صورت می­گیرد و به جذب نیرو از کشورهای حوزه قفقاز و جمهوری­آذربایجان می‌پردازد. مسلماً ارائه چهره ناب از اسلام در کاهش گرایشات مردم آذربایجان و ارتقای روابط دو کشور موثر است.
• همجواری ایران و جمهوری آذربایجان؛متغییر همسایگی در روابط میان دو کشور اهمیت زیادی داشته و از ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌توان به این موضوع پرداخت این عامل علاوه بر گسترش روابط دوستانه و خویشاوندی میان مردم ایران و آذربایجان همچنین موجب تسهیل ارتباطات بازرگانی و اقتصادی میان آن­هاست.گسترش راه‌های ارتباطی زمینی و هوایی و تسهیل در سفر مردمان دو کشور می‌تواند در گسترش روابط موثر واقع شود. مشترکات و همجواری با مبنا قراردادن آن در سطح وسیعی همکاری­های متقابل اقتصادی، بازرگانی و …می­تواند موجب بهبود روابط باشد.
• بسیاری از جهت‌گیری‌های راهبردی جمهوری آذربایجان تحت تأثیر روابط خصمانه‌اش با ارمنستان قرار دارد(مناقشه قره­باغ) و برای ایجاد توازن در برابر این همسایه(و اتحاد راهبردی آن با روسیه)، نگرش غرب‌گرایانه در پیش گرفته است. مناقشه قره‌باغ و عدم اتخاذ سیاستی اصولی از طرف جمهوری اسلامی ایران همواره موجب نارضایتی مقامات آن کشور شده است. مقامات جمهوری آذربایجان به دلیل روابط رو به رشد ایران با ارمنستان رضایت کاملی از موضع ایران در این خصوص نداشتند و خواستار آن بودند که با توجه به همبستگی‌های فرهنگی و تاریخی میان دو کشور طرف ایرانی مواضع قاطع‌تری در حمایت از جمهوری آذربایجان اتخاذ کنند. ایران می­تواند با میانجیگری در درگیری‌هایی که هر ازگاهی شعله­های آن افروخته می‌شود و به طور کلی کمک به حل هر چه سریع‌تر بحران قره‌باغ نگاه نه تنها جمهوری­آذربایجان بلکه طرف دیگر مناقشه ارمنستان را نسبت به خود تغییر دهد. از سوی دیگر تا حل کامل مسئله قره­باغ، ایران می­بایست تعادل در روابط با ارمنستان را در نظر داشته باشد تا از افزایش بدگمانی‌های آذربایجان نسبت به ایران جلوگیری کند.
• آمریکا در کنار اسرائیل نقش قابل توجهی در ترغیب رهبران جمهوری­آذربایجان برای دوری از جمهوری اسلامی ایران بازی می‌کند و پایگاه­ها و قرارداهای تجاری و نظامی متعددی را به امضا رسانده­اند. ایران می‌تواند با همکاری روس‌ها (به عنوان رقیب ایالات متحده در منطقه) به خصوص کشورهای که زمانی در محدوده جغرافیایی روسیه قرار داشته و حساسیت خاصی نسبت به آن‌ها دارد همکاری لازم جهت مخالفت و تحت فشار قرار دادن مقامات آذربایجان با حضور پایگاه‌ها و نیروهای­آمریکایی در این منطقه اقدام کند.
• جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر منافع ملی از افزایش تنش با کشورهای همسایه و به خصوص قدرت‌های بزرگ از جمله آمریکا ( که یکی از نقش آفرینان اساسی در جمهوری آذربایجان) و دارای روابط مستحکم با این کشور است جلوگیری کند و با این کار از جبهه بندی­های مختلف منطقه­ای علیه خود بکاهد و نگرانی­های امنیت ملی خود را کاهش داده و به گسترش روابط دوستانه با کشورهای منطقه بپردازد.
• داشتن یک دیپلماسی پویا با کشورهای همسایه از جمله ‌آذربایجان همواره می‌تواند موجب بهبود روابط میان آن­ها شود.وجود دستگاه سیاست­خارجی کارآمد همراه با نیروهای ذبده و شایسته یکی از عوامل موثر در این خصوص می‌باشد. از سوی دیگر گسترش رفت­و­آمد­های دیپلماتیک و بالا بردن میزان آگاهی دو کشور از اقدامات صورت گرفته در کشور مقابل موجب کاهش سوءادراکات کشور مقابل می­شود و موجب ایجاد نگرشی مثبت نسبت به یکدیگر خواهد شد.
• با توجه به گسترش وسایل ارتباط جمعی در عصر اطلاعات رسانه‌ها می‌توانند یکی از عوامل تأثیر گذار در گسترش یا کاهش ارتباطات و یکی از عوامل موثر در هدایت افکار عمومی جوامع باشند. لذا هر دو کشور می‌توانند با تولید برنامه‌های سازنده، ایجاد شبکه­های اجتماعی مشترک و جلوگیری از اقدام‌های تحریک­آمیز رسانه‌های گروهی گام‌های موثری در گسترش روابط دوجانبه و تغییر نگرش مردمان دو سرزمین نسبت به یکدیگر ایجاد کنند.
• یکی از عوامل گسترش ناآرامی­ها و نارضایتی­ها از دولت‌مرکزی و گسترش نگرش‌های جدایی طلبانه در مناطق آذری نشین به وضعیت زندگی آن‌ها بستگی دارد. ایران می‌تواند با بهبود وضعیت اقتصادی استان‌های آذری‌نشین در حفظ امنیت­ملی و جلوگیری از گرایش­های جدایی طلبانه نقش مؤثری ایفا کند.
• ایجاد توازن در توجه سیاست خارجی ایران نسبت به کشورهای منطقه قفقاز با تأکید بر حوزه تمدن ایرانی و ایجاد توازن میان دیدگاه ایدئولوژیکی و تمدن ایرانی می‌تواند در این خصوص نه تنها برای جمهوری آذربایجان بلکه در مورد دیگر کشورهای همسایه در پیش برد همکاری­های دوجانبه و کاهش تنش­ها کارساز باشد.
• چاپ کتاب، تبادل استاد و دانشجو، تعامل متقابل مراکز فرهنگی دو کشور، برگزاری سمینارها، کنفرانس­های فرهنگی، برپایی نمایشگاه کتاب، تأسیس مراکز آموزشی و فرهنگی می­تواند گام موثر فرهنگی در این خصوص باشد که لازمه این کار یک برنامه جامع فرهنگی است که می­تواند روابط را گسترش دهد.
• افزایش ظرفیت مبادلات تجاری میان دو کشور، ایران می­تواند در مورد صادرات مصالح ساختمانی، تأسیسات و تجهیزات ساختمانی، محصولات غذایی، تولیدات کشاورزی و… گام­های موثری را بردارد، البته بازرگانان ایرانی باید با توجه به وجود انحصارات که از قواعد نانوشته­ای آذربایجان است به تجارت بپردازند تا کمتر با مشکل روبرو شوند.
• برای آشنایی بیشتر مردم دو کشور می­توان در حوزه گردشگری به برگزاری تورها اعم از سیاحتی و زیارتی، توریست درمانی، بازدید از مکان­های تاریخی و … اشاره کرد که موجب نزدیکی بیشتر مردم دو سرزمین می­شود.
• سفارت ایران در باکو به طور موردی حمایت خوبی از مشکلات کسانیکه که مراجعه می­کنند دارد، اما به علت کمبود نیرو کارشناسان و مجرب نبودن کارشناسان اعزامی تا کنون نتوانسته­اند به نحو احسن از سرمایه­گذاران ایرانی حمایت کنند به گفته برخی بازرگانان ایستادن طولانی مدت تجار و سرمایه­داران هنگام مراجعه، نداشتن یک محوطه مناسب برای ورود ایرانیها برای طرح مشکلات­شان از جمله این موارد می­باشد. البته در دهه گذشته این امر برای بازرگانان و اتباع آذربایجان در ایران نیز با توجه به شرایط اقتصادی و وجود تحریم­ها و … شرایط برای سرمایه­گذاران آذربایجان به طور مناسب فراهم­ نبوده و با مشکلات بسیاری روبرو بوده­اند.
• جمهوری آذربایجان به عنوان پلی برای دسترسی به بازار سایر جمهوری­های جامعه مشترک المنافع نیز محسوب می­شود و می­توان کالا و سرمایه ایران را به قفقازشمالی صادر کرد. همچنین آذربایجان می­تواند از مزیت­های ترانزیتی ایران به عنوان یکی از کشورهای مهم در مسیر کریدور شمال- جنوب استفاده کند و موجب توسعه همکاری­های فیمابین شود.
• تسهیل مقررات مربوط به ارائه تسهیلات بانکی در دو کشور با توجه به تفاوت در مقررات بانکی که مانع از انتقال آسان سرمایه و نیروی کار می­شود. بانک مرکزی می­تواند با یک برنامه­ریزی درست شرایط تسهیل سرمایه­گذارای بر سرمایه­گذاران را فراهم کند.

با توجه به موارد ذکر شده ایران و جمهوری آذربایجان قابلیت­های بسیاری در گسترش روابط دو جانبه دارند که به صورت بالقوه باقی مانده است و با یک برنامه­ریزی جامع به خصوص در دستگاه­ سیاست خارجی و مراکز فرهنگی و تجاری دو کشور می­توان گامی موثر در بهبود روابط دو جانبه و نزدیک شدن مردمان دو سوی ارس داشته باشد.

واژگان کلیدی: راهکار، کاهش، واگرایی، روابط، سیاسی، ایران ، جمهوری آذربایجان