راه‌ها و چالش‌های توسعه و صادرات گاز ترکمنستان -بخش نخست

صفی الله طایع

پژوهشگر مسائل منطقه ای

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

طی چند دهه گذشته، زیرساخت‌های خطوط لوله گاز طبیعی در سراسر جهان افزایش چشمگیری داشته‌اند. درحالی‌که خط لوله‌های گاز ژئوپولتیک و ژئواستراتژیک پیچیده ای دارند، هنوز هم تنها وسیله حمل و نقل گاز طبیعی برای کشورهای احاطه به خشکی به حساب می‌روند. گاز طبیعی اثبات شده ترکمنستان 17.5 تریلیون متر مکعب است که 9.4 درصد کل  ذخایرجهان را تشکیل داده (بی پی, 2017), و این کشور کوچک را به عنوان چهارمین کشور در درجه بندی بزرگترین ذخایر دنیا بعد از ایران, روسیه و قطر قرار می‌دهد. ترکمنستان در یک موقعیت بسیار حساس قرار دارد که توسط چندین تولید کننده دیگر از جمله روسیه، ایران، ازبکستان و قزاقستان احاطه شده است. سالیان اخیر دریچه جدیدی را برای صادرات ذخایر این کشور باز کرده این مقاله به صورت مختصر به بررسی آن‌ها می‌پردازد.

            گاز طبیعی ترکمنستان، مانند بسیاری از کشورهای دیگر رانتیر توسط دولت آن کشور به شدت محافظت می‌شود (بوهر، 2016). تولید گاز در ترکمنستان در دهه 1960 آغاز شد و تا پایان دوران شوروی دومین تولید کننده در اتحاد جماهیر شوروی سابق بود. “ترکمن گاز پرام” تنها نهادی بود که به صورت انحصاری اختیار 99 درصد گاز ترکمنستان را از آن خود کرده بود.             لوکا وسانسکی (2011), محقق IFFI [موسسه روابط بین الملل فرانسه]، اظهار داشته که گاز طبیعی در ترکمنستان در مراحل مختلف توسعه یافته است، که پس از خواندن مقاله وی من چهار مرحله تکاملی را، شناسایی کردم. مرحله اول در دوران شوروی است. تا زمان استقلال کشور در سال 1991، ترکمنستان فقط یک ایالت  از شوروی بود و کنترل منابع طبیعی خود را نیز نداشت. تقریباً تمام گاز طبیعی جمهوری به سایر مناطق شوروی داده می‌شد و یا به اروپا صادر می‌گردید. مرحله دوم یا مرحله “از استقلال تا پایان مرگ نیاازو” در سال 2006 است که می‌تواند به انحصار گازپروم روسی ارجاع شود. در طول این دوره، مذاکرات اندکی بین دولت ترکمنستان و خریدار اصلی آن یعنی شرکت روسی  انجام می‌گرفت و گاز به زیر قیمت بازار فروخته می‌شد. این عمدتاٌ به این دلیل بود که، در ابتدا، ترکمنستان مؤسسات ضعیف و زیرساخت‌های نامناسب برای توسعه صنعت خود  را نداشت و ثانیاٌ, خریداران زیادی در منطقه وجود نداشتند.            مرحله سوم دوره‌ای بین سال‌های 2006 تا 2010 است. تحت ریاست جمهوری جدید، ترکمن‌ها در مذاکرات قیمت و مقدار با روس‌ها در موقف قوی‌تری قرار گرفتند. آن‌ها حتی موفق به متوقف کردن صادرات گاز به اوکراین، به دلیل بدهی‌های زیاد اوکراین نیز شدند. افزون بر این، سایر خریداران، به ویژه ایران، وعده سرمایه گذاری برای ساخت خطوط لوله و خرید گاز را دادند. از اینرو، ترکمنستان در منطقه، به ویژه در برابر روسیه، “قدرت چانه زنی” را به دست آورد.  عصر جدید و یا دوره چهارم، پس از سال 2010، است که مکانیزم سیاسی و اقتصادی ترکمنستان را تغییر داده. ورود چین و “پول چین” در زمان بحران مالی درحالی‌که سایر نقاط جهان را سخت متأثر کرده بود به نظر ترکمن‌ها بسیار جذاب به نظر رسید و زمینه همکاری‌های انرژی را بین آسیای مرکزی و چین گسترش داد. لهذا, گسترش اصلی صادرات ترکمنستان در 8 سال به ظهور چین در منطقه برمیگردد (وسانسکی, 2011).             در درک بهتر صادرات گاز از ترکمنستان در گذشته و آینده نکات آتی قابل ذکر اند. روسیه و گازپروم به طور خاص سهم مهمی در صادرات گاز طبیعی ترکمنستان داشتند. به گفته استیفن جی بلانک، (2007) متخصص روسیه در موسسه مطالعات استراتژیک، اکثر کشورهای آسیای میانه, بعد از فروپاشی شوروی, بدون هیچ گونه اختیاری، قدرت چانه زنی با روسیه را نداشتند و فروش گاز خود به روسیه را تنها راه می‌دانستند. او استدلال می‌کند که روسیه یک هدف داشت و این بود که “یک حق انحصاری مجازی را برای حمل و نقل تولید گاز درآسیای میانه را داشته باشد. حتی زمانی که ترکمنستان تصمیم به صادرات گاز به اوکراین کرد، گازپروم روسیه  حق کنترل کلی این معامله را  نیز برای خود گرفت.             دومین خریدار گاز ترکمنستان ایران بود. ایران نیز واردات گاز ترکمنستان را برای مصرف شهرهای شمالی خود در نظر داشته است. در گزارش‌های اخیر “برتش پترولیم 2017” نشان می‌دهد که ایران دارادی بزرگ‌ترین ذخایر گازی جهان است, اما کمبود زیرساخت‌ها به دلیل تحریم‌های بین المللی باعث شده تا دولت ایران تصمیم به واردات گاز از ترکمنستان را در برنامه‌های خود بگنجاند. باید خاطر نشان کرد که بیشتر از منافع مالی، این پروژه انگیزه‌های سیاسی را نیز برای طرفین داشته است. از دیدگاه ترکمنستان، ایران توانسته, لا اقل در آن زمان, مسیری جدیدی در راه ترکیه باشد که بستری جدیدی برای بازار اروپا باز کند. ابتکار “دهلیز جنوبی, South Corridor” به طور قابل توجهی فشار روسیه را بر گاز طبیعی ترکمنستان کاهش می‌دهد و فرصت‌های جدیدی را برای کشور مهیا می‌کند. ایران نیز مزایای اصلی این خط را استحکام ارتباط بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی می‌داند. اما همان طور که بعضی گزارش‌ها نشان می‌دهند، ایران قصد دارد تا واردات خود را کاهش دهد یا طبق گفته مقامات، امکان قطع واردات گاز از ترکمنستان نیز وجود دارد. قابل یادآوری است که ایران مبلغ هنگفتی را به ترکمنستان در قبال گاز وارداتی‌اش بدهکار است.             سومین درب برای صادرات گاز ترکمنستان راه را چین باز کرد. یکی از پروژه‌های مهم برای ترکمنستان اتصال گاز طبیعی‌اش به چین است. پایان دوره ریاست جمهوری “نیاازو” راه را برای بازارهای جدید برای دولت ترکمنستان فراهم کرد. استراتژی جدید “قربانقلی بردی محمداف” قطعاً متمرکز بر مشتریانی بوده است که هم توان خرید را دارند و هم حاضر به عقد قراردادهای طولانی مدت هستند. ساخت خط لوله گاز آسیای مرکزی – چین در سال 2007 توسط شرکت ملی نفت چین (CNPC) آغاز شد و ظرفیت آن در سال 2010، از طریق ازبکستان و قزاقستان به 4.3 میلیارد متر مکعب رسید. یکی از ویژگی‌های اصلی خط لوله گاز آسیای میانه – چین، داشتن خطوط لوله موازی است. خط A این پروژه در 28 ماه تکمیل شد و خط B به منظور تحویل در سال 2010 با هزینه تخمینی مبلغ 7.31 میلیارد دلار به بهره برداری رسید. و کار شاخه سوم که از همان مسیر عبور می‌کند و در منطقه شمال غربی چین به پایان می‌رسد، در ماه مه سال 2014 به اتمام رسید. “دن مین‌مین” مدیر کل شرکت ملی نفت چین اخیراٌ گفته است که طی 7 سال بهره‌برداری از خط لوله «آسیای مرکزی – چین»، 1.9 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به این کشور صادر شده است.

واژگان کلیدی: راه‌ها، چالش‌های توسعه ، صادرات گاز ،ترکمنستان، گاز