مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
گروه موسوم به دي هشت متشکل از ایران، اندونزی، بنگلادش، پاکستان، ترکیه، مالزی، مصر و نیجریه در ژوئن 1997 در استانبول ترکیه رسمیت یافت. در اولین اعلامیه سران (بیانیه استانبول) مهمترین هدف این گروه کمک به توسعه اقتصادی و اجتماعی این کشورها عنوان شده است. اينك نيز هشتمین اجلاس سران کشورهای دی هشت اخيرا در پاکستان برگزار شد. در اين حال با توجه به گذشت بيش از يك دهه از بينان اين نهاد اسلامي براي آسيب شناسي، بررسي نقش اين نهاد، پتانسيل هاي موجود همكاري بين اعضا و آينده نقش آن گفتگویی با دکتر حسن بهشتي پور تحلیل گر و متخصص مسائل بين المللي داشته ايم:
واژگان كليدي: دي هشت، چالش ، و پتانسيل ، همكاري، كشورهاي اسلامي، آسيب شناسي، بهشتي پور
مرکز بین المللی مطالعات صلح :بیش از یک دهه از عمر گروه دی هشت می گذرد، گروهی که قرار است جایگاه کشورهای در حال توسعه اسلامی را در ساختارهای اقتصادی جهانی ارتقا بخشد، فرصت های جدید در روابط تجاری ایجاد کند، مشارکت در تصمیم گیری های بین المللی داشته باشد. در اين حال با نگاهي آسيب شناسانه تا چه ميزاني اين نهاد را در راستاي دستيابي به اهداف خود موفق مي دانيد؟
اين گروه در سال 1997بينان نهاده شد و يا از سوي اربكان پيشنهاد شد و عملا نيز 15 سال است كه فعاليت ميكند. اما پتانسيل موجود هنوز آنگونه بايد فعال نشده است. يعني مجموعه كشورهايي كه قرار بود بر اساس ايده اربكان ( كشورهاي در حال توسعه اسلامي) با هم متحد شوند و بر اساس اصولي به توافق رسند هنوز نتوانسته اند بين منافع ملي و منافع جمعي خود هماهنگي و همگرايي به وجود آورند تا بتوانند پتانسيل تاثيرگذاري خود را در سطح جهاني افزايش دهند. يعني كشوري مانند ايران قدرت منطقه اي است، اما اگر بتواند در قالب دي هشت دست به فعاليت جمعي زند ميزان تاثير گذاري اش افزايش مي يابد. كشوري مانند تركيه و پاكستان هم اين گونه است. به علاوه اين كشورهاي گروه در گذشته بيش از آنكه دست به فعاليت جمعي در چارچوب دي هشت زنند بيشتر در فعاليت هاي ملي خود مشغول بوده اند. اكنون هم هر چند در مصر هم شاهد تحولي بوده ايم كه مي تواند تاثير مثبتي بر عملكرد دي هشت گذارد، اما هنوز وقفه اي در فعاليت مصر وجود دارد. كشوري مانند نيجريه نيز تلاش كرده است در چارچوب گسترش روابط منطقه اي در آفريقا و روابط با غرب گام بردارد و كمتر به فعاليت در دي هشت انديشده است. نكته مهم ديگر روابط تجاري و اقتصادي كشور هاي عضور در بين خود كمتر بوده و بيشتر همكاري اعضا با ساير كشورها بوده است. در اين حال توافقهايي در چند سال گذشته انجام شده، اما برخي عمل نشده و برخي كه عمل شده جنبه اي غير اقتصادي و غير تجاري داشته است. به نظر مي رسد در نگاهي واقع بينانه گروه دي هشت بيشتر باشگاهي سياسي بوده است كه رهبران هر دو سال يكبار جمع شده و تلاش كرده تا نقطه نظرات خود را تبادل كنند و كمتر كار اساس و مشتركي از سوي اين گروه شاهد بوده ايم.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: علیرغم اینکه همکاری‌های تجاری یکی از مهمترین اهداف تشکیل گروه دي هشت است و اين گروه با داشتن يک ميليارد جمعيت، بازاري ترکيبي به ارزش يک تريليارد دلار دارد اما ارقام مبادلات تجاری بین این کشورها رشد قابل توجهی را نشان نمی‌دهد. علل اين امر چيست؟
براي بازرگاني و تجارت بين كشورها به توافقنانه حذف موانع گمرگي نياز هست كه اين توافقنانه در سالهاي گذشته به اجرا در نيامده تا مبادلات بين كشور ها افزايش يابد. كشورها هر چند اعلام كرده اند تا سال 2018 مبادلات خود را به 5 هزار ميليارد دلار مي رسانند، اما واقعيت آن است كه اين رقهم دست نيافتني است. چرا كه اين امر نيازمند بستر سازي براي همكاريهاي تجاري و اقتصادي است و يكي از زمينه هام هم هم حذف تعرفه هاي گمركي و يا به حداقل رساندن آن است. از طرف ديگر فعاليت هاي بانكي مشترك و ايجاد اعتبارت لازم مورد نياز است. همچنين با توجه به عدم پيوستگي سرزمين اين كشورها مبادلات اين كشورها دشوار است و بايد شرايطي فراهم گردد تا بازرگانان دست به مبادلاتي مثلا بين نيجريه در آفريقا و مالزي در شرق آسيا زنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: دي هشت به عنوان ابتکاری در برابر گروه جی هشت متشکل از هشت کشور صنعتی و قدرتمند اقتصادی و الگوبرداری از این گروه، تشکیل شد. در اين حال در نگاهي مقايسه اي چه بسترهايي براي افزايش نقش گروه دي هشت در مسائل بین‌المللی بويژه جهان اسلام لازم است؟
بايد واقع بين بود و گروه جي هست اساسا قابل مقايسه با دي هشت نيست. جي هشت ابتدا با 4 كشور صنعتي دنيا ايجاد شد و كم كم افزايش يافت و روسيه نيز وارد شد و تلاش ميشود چين را هم كم كم وارد جي هشت كنند. در مجموع حجم اقتصاد جي هشت بيش از دو سوم اقتصاد دنيا است و جي هشت مديرت و يا گردش پولي دو سوم جهان را در اختياردارد. در حالي كه سهم دي هشت يا كشورها در حال توسعه اسلامي اندك در حدود 5 درصد است. در اين حال مقايسه اين دو نهاد از نظر وزن اقتصادي و تاثير گذاري سياسي و اتوريته بين المللي قابل مقايسه نيست، اما اينكه دي هشت از جي هشت به عنوان الگو پيروي كند امري ديگري است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آيا مي توان گفت گروه دی هشت با موقعیت ویژه ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی از پتانسيل هاي لازم برای تبدیل شدن به یکی از قطب های نیرومند و قدرتمند در سطح معادلات و مناسبات بین المللی برخوردار است؟
بله. از نظر بالقوه چنين پتانسيلي وجود دارد. مثلا نيجريه پرجمعيت ترين كشور آفريقا، توليد كننده نفت و تاثير بالايي در آفريقا دارد. كشورهاي مالزي و اندونزي هم تاثير گذار هستند. مصر با توجه به انقلاب تاثير بسياري در بين اتحاديه عرب وشمال آفريقا دارد.پاكستان و بنگلادش هم بازار خوبي داشته و ايران و تركيه هم داراي توان و موقعيت ويژه هستند. اما اين امكانات بالقوه به بالفع تبديل نشده است و تلاش بسياري براي اين امر نياز است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نشست اخير گروه دی هشت در اسلام آباد، مقارن با تحولات منطقه ای خاورمیانه و شمال آفریقا و بیانیه اسلام آباد (منشور دی هشت) و سند چشم انداز جهانی (2012-2030) امضا شد و اعضای گروه دی هشت با امضای سند چشم انداز جهانی متعهد به ترویج همکاری های مثبت و فعالیت های نزدیک میان اعضای گروه در زمینه گسترش موقعیت اقتصادی، تقویت موقعیت منطقه ای و بین المللی، ترویج و تقویت همکاری های مشترک و…شدند. در اين بين به نگاه شما دي هشت براي رسيدن به سند چشم انداز خود با چه چالش هايي روبرو است؟
نخست بايد گفت اين عبارت سخنان و عبارت زيبايي است كه در اجلاسهاي قبلي نيز مطرح شده است. در زمان بينانگذاري دي هشت نيز چنين تفكراتي مطرح بوده است. در اين حال نخستين گام در اجرايي شدن چنين آرمان هاي خوبي اين است كه كشور بتوانند از نظر سياسي اراده كافي را براي همكاري مشترك شكل دهند. مثلا در دوره اي كه جنگ در بوسني ادامه داشت كشورهاي اسلامي گروه پيگيري براي اين امر انجام دادند. در اين حال اعضاي دي هشت نه تنها در مسائل سياسي بلكه بايد در مسائل اقتصادي و بين المللي هم دست به ابتكارات جديدي زنند و اقدام هاي مشترك در سطح بين المللي طراحي كند تا وزن و تاثير گذاري خودرا افزايش دهد. اين امر مستلزم اين كه كشورهاي عضو از همكاري هاي دوجانبه و چند جانيه خارج از دي هشت دست برداند و منافع مشتركي را تعريف و دنبال كنند.
دوم اينكه هشت كشور از نظر اقتصادي همگن نيستند يعني از نظر تجارت، اقتصاد و سياست با هم تفاوت هاي آشكاري دارند. در اين حال ايجاد يك علقه و پيوند در منافع مشترك بين آنان بسيار دشوار است. مثلا بنگلادش از نظر ساختار سياسي، اقتصادي و تجاري به پاكستان بسيار نزديك تر است تا به نيجريه، همچنين اندونزي از نظر ساختار سياسي، اقتصادي و تجاري به مالزي نزديك است و ايران هم به مصر هم شباهت هايي دارد. يعني تلاش هاي زيادي براي شكل دهي به چنين همكاري هايي وجود دارد. به شرطي كه اراده اي اين همكاري هم وجود داشته باشد. گذشته از اين از نظر اقتصادي هم اين كشورها بايد بين خود هم تعرفه هاي گمرگي را كاهش دهند و بانكي مشترك ايجاد كنند. اكنون تجارت بين كشورهاي عضو تجارت به مراتب مشكل تر از تجارت با كشورهاي اروپايي است. از سوي ديگر هم چون اين كشورها با كشورها اروپا و امريكا در ارتباط هستند مثلا در مورد تحريم هاي ايران متاسفانه و به ناچار تا حد زيادي به اين تحريم ها گردن نهاده اند. (مانند مالزي، اندونزي و نيجريه در مبادلات با ايران ملاحظات خاص خود را دارند.) در حالي كه بايد در رفع اين امر و ساير چالش هاي پيش گفته كوشش كنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آصف علی زرداری رییس جمهوری پاکستان ریاست جدید این گروه را به مدت دو سال بر عهده گرفت. آيا در دوران رياست پاكستان مي توان شاهد افزايش نقش سياسي اقتصادي اين نهاد در جهان اسلام بود؟
مي توان به گونه اي بالقوه اين انتظار را داشت، اما بايد گفت پاكستان به شدت خود را درگير مقابله با هند كرده و مناسبات خود را محدود به چين نموده و درگير شديد مساله افغانستان است. اين امر تاثير گذاري منطقه اي و بين المللي اين كشور را تحت تاثير گذاشته است. يعني اين سه موضوع پاكستان را از مجموعه پتانسيل هايي كه اين كشور به گونه اي بالقوه دارد تا در عرصه منطقه اي و بين المللي فعال باشد دور كرده است. بايد اميدوار بود كه در دو سال رهبري دوره اي گروه دي هشت اين كشور تا حدي هويت بين المللي خود را پيدا كند و از اين فرصت بهره برد و وزن و تاثير گذاري خود را افزايش دهد. در مجمع اگر پاكستان طرح هاي نويني را به دست گيرد و خود را از چارچوب هاي گفته شد رها كند بايد اميدوار بود در قالب دي هشت هم دست به فعاليت هايي زند. در دوره رياست پاكستان مثلا اين كشور مي تواند در موضوع افغانستان فعاليت هاي ابتكاري زند. يا مثلا در كشور مالي در آفريقا بين شمال و جنوب جنگ وجود دارد و طرحي ارائه دهد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در گروه دي هشت اکثریت کشورها در منطقه آسیا قرار دارند و دو عضو اصلی این گروه نیز از همسایگان ایران هستند. اكنون نيز سید علی محمد موسوی به عنوان نماینده ایران از ابتدای سال 2013 به مدت چهار سال به عنوان دبیر کل جدید، رهبری دبیرخانه دي هشت را برعهده خواهد داشت. در اين حال اين نقش تا چه اندازه اي ميتواند به افزايش نقش ايران در اين سازمان و منطقه كمك كند؟
واقعيت آن است كه پاكستان و تركيه به عنوان دو كشور در قالب گروه دي هشت در چارچوب اكو هم عضو هستند. اگر ايران واقعا بتواند ديپلماسي قوي داشته و پيوندي بين اكو و گروه دي هشت ايجاد كند و همچنين همكاري هايي بين دي هشت با سازمان همكاري اسلامي و كشورهاي غير متعهد ها به وجود آورد ( كه همه كشوهاي عضو دي هشت جدا از تركيه در غيرمتعهد ها هم عضو هستند) ايران به موازات اينكه رئيس دوره اي غيرمتعهد ها هم است مي تواند در چارچوب گروه دي هشت هم فعاليت ارزشمندي را شكل دهد و همچنين به افزايش همكاري بين اكو و دي هشت هم كمك كند. در اين حال اين رويكرد ميتواند به افزايش نقش ايران در اين سازمان و جهان اسلام كمك كند. اما بايد گفت اين امور بيشتر ايده هايي زيبا است و آنچه بيشتر واقعيت دارد اين است كه ديپلماسي ما بايد فعال تر باشد. يعني در فضاي كنوني هنوز پتانسيل كافي براي مديريت چنين نقشي به وجود نيامده است و اگر ديپلماسي ما به اين شكل باشد بايد تيم جديدي در ديپلماسي به كار گرفت، از نيروهاي جديد كمك گرفت و تحول عمده اي در نيروي انساني و ساختار وزارت خارجه ايجاد كرد تا با پتانسيل بيشتري كار مديريت و ديپلماسي اين مساله پيگيري شود.
