مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC
هفته‌نامه المنار چاپ فلسطین اخيرا در گزارشی از نگرانی آمریکا از اوضاع داخلی عربستان و احتمال بروز درگیری خونین بر سر قدرت در درون آل‌سعود و سناریوهای مطرح در خصوص ولیعهد و شاه سعودی خبر داد. در اين حال به نظر ميرسد عربستان درآستانه ورود به مرحله مهمی از مراحل تاریخ خاندان حاکم به سر می برد و از بین این سناریوهای مطرح برای جلوگیری از بروز درگیری ها درون این خاندان، سناریوی مربوط به انتخاب ولی عهد از نسل تقریبا جوان و کناره گیری سلمان بن عبدالعزیز ولی عهد کنونی به اختیار خود و گشودن زمینه برای رسیدن ولیعهد جدید به راس هرم قدرت است. همين امر موجب شد تا گفتگويي با دكتر مظاهري استاد دانشگاه و كارشناس ارشد روابط بين اللمل براي تعيين چگونگي سهم جناح ها در رياض و آينده سهم بندي جناح ها در عربستان داشته باشيم.
واژگان كليدي: درگیری در هرم قدرت در عربستان، احتمال انتقال قدرت در عربستان، انتقال قدرت در عربستان ، هرم قدرت در عربستان، انتقال بین نسلی قدرت
مركز بين المللي مطالعات صلح: در سوال نخست تقسيم و چگونگي سهم بندي جناح ها در هرم قدرت عربستان در شرايط كنوني چه تفاوتي با چند سال گذشته داشته است؟
روند تقسیم و انتقال قدرت در عربستان سعودی ظرف نیم قرن گذشته مبتنی بر همان میراث ملک عبدالعزیز و توصیه او مبنی بر انتقال قدرت به برادران به جای فرزندان است این سنت سیاسی علی رغم تداوم و حفظ ثبات سیاسی در سالهای اخیر مواجه با برخی چالشها شده است که عبارتند از:
نخست بالارفتن سن نسل دوم این خاندان و در نتیجه کوتاه شدن عمر ریاست آنهاست برای نمونه می توان به از دست دادن دو ولیعهد ظرف چند سال اخیر اشاره کرد در شرایط فعلی نیز پادشاه عربستان در آستانه 90 سالگی قرار دارد این امر منجر به نوعی احساس عدم ثبات و تداوم می شود
نکته دوم تکثر نوادگان و نسل سوم سعودی ها و قدرت یابی آنهاست. این امر خطر عمده ایی در مقابل ثبات تمرکز و یکپارجگی قدرت ایجاد میکند. بویژه که این سنت انتقال قدرت به برادران مانع از صعود آنها به راس قدرت سیاسی است
نکته سوم تحولات اجتماعی درون جامعه عربستان و تحولات سیاسی منطقه ایی است که ضرورت اصلاحات و گشایش سیاسی و اجتماعی را بیش از پیش عیان میسازد. این در حالی است که اصلاحات ملک عبداله با موانع جدی مواجه شده است و از سرعت لازم برخوردار نیست.
مجموعه این عوامل نوعی کشمکش قدرت را شعله ور می کند و چشم انداز ضعیفی از بی ثباتی سیاسی را نشان می دهد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در شرايط كنوني سهم جناح تندرو در قدرت عربستان چگونه است و در چه حوزه هايي اين حضور بيشتر و پررنگ تر است؟
جناح تندرو مذهبی و محافظه کار عربستان بیشتر در نهادهای قضایی و مذهبی و قانونگذاری مستقر هستند و مانع از اصلاحات سیاسی و اجتماعی عمیق می شوند. آنها در شرایط فعلی دست بالا را در قدرت ندارند بوِیژه با از دست دان ولیعهد محافظه کار، امیر نایف موقعیت آنها تضعیف شده است، اما آنان همچنان این قدرت را دارند که اصلاحات ملک عبداله را کُند کرده و جلوی مشارکت و حضور زنان را در عرصه های اجتماعی و سیاسی بگیرند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نسبت و قدرت جناح هاي داخلي عربستان سعودي در رابطه با امريكا چگونه قابل ارزيابي مي گردد؟
ایالات متحده به طور طبیعی از جناح میانه رو تر و اصلاح طلب تر در عربستان حمایت میکند، شخصیت هایی مانند بندر بن سلطان، طلال بن عبدالعزیز و شاهزاده مقرن و در راس آنها ملک عبداله میتوانند مورد توجه بیشتر آمریکا باشند و در مقابل، جناح تندرو مذهبی فاصله بیشتری از آمریکا دارند. اما این امر تا مادامی که بی ثباتی سیاسی و خلاء قدرت در عربستان رخ ندهد در حد یک ترجیح و گرایش سیاسی متعارف باقی خواهد ماند و ایالات متحده تمایل و توانی برای مداخله از خود نشان نخواهد داد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: مهمترين چهره ها و شخصيت هاي جناح هاي ميانه رو اصلاح طلب در عربستان شامل چه كساني است؟
در درون پادشاهی عربستان دو جریان اصلاح طلب وجود دارد: نخستین جریان ملک عبدالله است که رهبری جریانی را دارد که معتقد به اصلاحات با توجه به ویژگی‌های داخلی، سنتهای قبیلگی و مذهبی حاکم بر عربستان و جایگاه این کشور در جهان است و در حال حاضر دست بالا را در ساخت قدرت در عربستان دارد و اصلاحات محدودی را با شیب بسیار کُند به معرض اجرا گذاشته است
گروه دوم جریان اصلاح طلبی است که افرادی مانند بندربن سلطان و طلال بن عبدالعزیز رهبری آن را به عهده دارند و خواستار اصلاحات رادیکال تر با رویکرد لیبرالی است. این جریان بیشتر در میان شاهزادگان نسل سوم سعودی ها که دارای تحصیلات آکادمیک در غرب هستند دیده می شود
مركز بين المللي مطالعات صلح: در يك سال گذشته طرح هايي مبني بر تغییر دادن امیر سلمان ولی عهد تا تاج و تحت پادشاه سالخورده و بسیار بیمار مد نظر بوده است اين طرح ها تا چه ميزاني ميتواند مد نظر قرار گيرد؟
در جامعه عربستان علی رغم فقدان سازکارهای حقوقی روشن، مدرن و مدون؛ عرف ها و سنت های قبیلگی و تاریخی وجود دارد، که به مثابه سیمان اجتماعی استحکام جامعه را حفظ و تداوم و ثبات سیاسی را تضمین میکند. اگر چه تحولات اجتماعی و سیاسی جامعه و تنازعات قدرت این پیوندهای اجتماعی و سنت های قبیلگی را لرزان تر کرده است، اما به نظر نمی رسد هنوز ساخت سیاسی و اجتماعی عربستان آمادگی تحولات رادیکال را داشته باشد. از سوی دیگر یکپارچگی قدرت و انحصار آن در دست آل سعود مانع گسست ها و منازعات رادیکال می شود. بنابراین انتظار می رود عربستان دست کم ظرف یک دهه آینده همچنان بدون تنش های رادیکال انتقال قدرت را تجربه کند. اما خطر ستیز و بی ثباتی سیاسی در عربستان هنگامی رخ خواهد نمود که ضرورت انتقال بین نسلی قدرت اجتناب ناپذیر شود یعنی فرزندان عبدالعزیز دیگر در صحنه نباشند و قدرت بخواهد به نسل سوم منتقل شود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: روند تغییرات در عربستان شامل تاج و تخت پادشاهی و پست ولایت عهدی خواهد بود و آمریکا که از وضعیت خاندان حاکم در ریاض نگران است از امیر مقرن بن عبدالعزیز معاون دوم در دولت سعودی برای برعهده گرفتن ولایت عهدی حمایت می کند . اين طرح تا چه ميزاني مي تواند جدي باشد؟
نگاه آمریکا به عربستان تداوم نگرش دوران جنگ سرد و همواره مبتنی بر اولویت ثبات داخلی، جریان نفت و تامین امنیت منطقه در مقابل اصلاحات سیاسی و حقوق بشر بوده است سیاستی که در دوران جنگ سرد ایالات متحده در بسیاری از مناطق جهان از خاور دور تا امریکای لاتین اجرا میکرد اما پس از جنگ سرد آنها را رها کرد. اما در مورد عربستان، گویی علی رغم جدایی ایران، سیاست دو ستون نیکسون همچنان پابرجاست
در دوره کوتاهی پس از 11 سپتامبر امریکا فشار بر عربستان را برای اصلاحات افزاش داد. اما اندکی بعد با مقاومت سرسختانه عربستان در مقابل آمریکا در عراق و حمایت از القاعده، آمریکا بتدریج به بازسازی روابط خود با عربستان پرداخت و در جریان بهار عربی که عربستان اقدام به ارسال نیرو به بحرین کرد و تبدیل به مأمن دیکتاتورهای منطقه شد، آمریکایی ها هرگز واکنشی جدی نشان نداند. بنابراین گرچه ممکن است ایالات متحده ترجیحاتی در بین نیروهای سیاسی در عربستان داشته باشد، اما خلیج فارس،ثبات سیاسی و جریان نفت اولویت منافع آمریکا هستند و مادامی که خلا قدرت و خطر بی ثباتی وجود نداشته باشد، در تحولات داخلی عربستان، آمریکا ناظری بیش نخواهد بود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: بندر بن سلطان سفير پيشين در شرايط كنوني چه نقشي در هرم قدرت عربستان دارد ؟
بندر بن سلطان یکی از شناخته شده ترین و برجسته ترین شخصیت های سیاسی عربستان در سطح بین المللی است و روابط بسیار نزدیکی با ایالات متحده دارد. اگرچه وجود شایعاتی مانند طراحی یک کودتا، بیماری وی و نیز مرگ پدر ولیعهدش منجر به کاسته شدن قدرت او شده است؛ با این حال قرار گرفتن او در راس نهاد امنیتی که در اینگونه نظامها بسیار قدرتمند است و نیز نزدیکی او به ملک عبداله همچنان او را در موقعیت قویترین ترین شاهزاده نسل سوم عربستان نگه داشته است و بطور حتم در مرحله انتقال قدرت به نسل سوم نقش بسیار پررنگی ایفا خواهد کرد و البته تا آن زمان نیز بعنوان یک دیپلمات بسیار با تجربه و سیاستمداری غرب گرا و توانا نقش مهمی در مناسبات قدرت در عربستان بر عهده خواهد داشت.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا ممكن است با درگیری خونین در درون خاندان آل سعودی در دوران انتقال قدرت روبرو باشيم؟
این امر با توجه به ماهیت محافظه کار و ساخت سنتی و یکپارچه قدرت در عربستان چندان محتمل نیست اگرچه وجود منازعه قدرت در غیاب سازوکارهای مدون امری اجتناب ناپذیر است، اما به نظر نمی رسد سطح این کشمکش در حد یک منازعه خونین، دست کم تا زمانی که نسل دوم رهبران یعنی فرزنذان عبدالعزیز حاضرند ظاهر شود. اما پس از این دوره و ظاهر شدن ضرورت انتقال نسلی قدرت، امکان شگل گیری کشمکش های جدی وجود دارد. بویژه اینکه شورای بیعت، که ملک عبداله بنیان نهاده است هنوز نتوانسته در سطح یک نهاد مرجع و مرضی الطرفین، به صورتی قدرتمند ظاهر شود.
گفتگو از فرزاد رمضاني بونش
