مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
کتاب پارادیپلماسی فرامرزی نوشته دکتر مریم خالقی نژاد با ارائه مدل جدیدی از روابط دیپلماتیک در منطقه گرایی منتشر شد. بایاست که هم پای تحولات مختلف در یک جامعه، به روز بودن منابع علمی و در دسترس بودن منابع جدید و تازه از زمینه های اصلی پیشرفت یک کشور است. در عرصه علوم سیاسی و دیپلماسی نیز آنچه از ملزومات پرورش فکر و نخبگان متناسب با تحولات زمان است منابع جدید و نو است. وجود منابع مهم و به روز عرصه های تحولات دیپلماسی و پیوند آن با منافع ملی، منطقه ای و بین المللی می تواند در مسیر تحقق اهداف نام برده و سازوکارهای کشورها میسر واقع شود .
سالها پیش در عرصه آکادمیک صحبت از روشهای جدید و بازیگران جدید در عرصه دیپلماسی شد که از آن تحت عنوان پارادیپلماسی در سیاست خارجی نام میبردند. علی رغم آثار متعدد در خارج از ایران اما منابع مهم در قالب مقاله در ایران بسیار اندک بود که در سال 1396 مریم خالقی نژاد برای اولین بار کتاب پارادیپلماسی را به رشته تحریر درآوردند. ایشان در کتاب خود به بررسی میدانی ایران و عراق در قالب ظرفیت های پارادیپلماتیک پرداختند که این امر الگویی برای برخی از دانشجویان عرصه علوم سیاسی و روابط بین الملل شد . اما نویسنده اکنون کتاب دیگری را در قالب کتاب پارادیپلماسی فرامرزی منتشر کرده اند که تا کنون در ایران در این خصوص کتاب و مقاله ای با این نگاه و نوآوری در عرصه دیپلماسی با نگاه فرهنگی و منطقه گرایی منتشر نشده است .
دکتر مریم خالقی نژاد در کتاب پارادیپلماسی فرامرزی به بررسی کشورهای حوزه ایران فرهنگی پرداخته اند که ظرفیت های پارا دیپلماتیک را در جهت نوعی منطقه گرایی فرهنگی با محوریت ایران فرهنگی مورد بررسی قرار داده اند. کتاب پارادیپلماسی فرامرزی که برای اولین بار با این نگاه از ارتباطات دیپلماتیک در منطقه طراحی شده است توسط انتشارات قومس در سال 1401منتشر شده است. در این کتاب کشورهای ترکیه، عراق، آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، قزاقستان،تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، گرجستان، هندوستان و کشور روسیه را نیز به جهت اشتراکات فرهنگی و روابط اقتصادی مورد بررسی قرار داده است.
نویسنده در این اثر با استفاده از نظریه پارادیپلماسی اما به صورت فرامرزی به ظرفیت های فرهنگی اعم از ظرفیت های هویتی، زبانی، دینی مذهبی، موسیقی و فیلم ،هنر و معماری، صنایع دستی، قومیت، مشاهیر و مفاخر، ضرب المثل، گردشگری، علم و دانش پرداخته است. محور دیگر به ظرفیت های اقتصادی میان کشورهای نام برده پرداخته است خلاصه ای از فصول کتاب به شرح زیر است؛
در فصل اول نظریه پارادیپلماسی را با رعایت چارچوب های مطرح شده توسط نظریه پردازان اولیه بیان کرده است. از آنجایی که پارادیپلماسی سه محور مهم جغرافیا، فرهنگ و اقتصاد را دارد. در این فصل یکی از محورهای نظریه پارادیپلماسی که نزدیکی جغرافیایی است را با ذکر دلایل و توجیحات مناسب از ویژگی های مهم آن کاسته است. البته همچنان بیان شده است که مرز جغرافیایی منجر به کاهش برخی هزینه ها خواهد شد. اما نویسنده با ارائه دلایل مناسب از نقش جغرافیا در پارادیپلماسی به خصوص در دهه کنونی کاسته است و بر اساس عوامل فرهنگی به ترسیم مدل خویش پرداخته است.به عبارتی با توجیحات اینکه پارادیپلماسی زاییده جهانی شدن است و جهانی شدن تاکید بر از بین رفتن مرزها را دارد. لذا اولویت این محور از نظر این کتاب تغییر داده شده است.
بعد از نظریه پارادیپلماسی و فرامرزی مطرح کردن آن، به نظریات لاکلا و موفه و بازنمایی استوارت هال برای گفتمان سازی پرداخته شده است. در فصل دوم همانطور که نام برده شد کشورهای مختلف که در حوزه ایران فرهنگی هستند را از جهت ظرفیتهای مشترک فرهنگی به صورت جامع مورد برسی قرار داده است. در این فصل نویسنده همه ظرفیت هایی که منجر به نوعی همگرایی فرهنگی و اشتراکات فرهنگی می شود را میان ایران و کشورهای دیگر بیان کرده است. برای نمونه در عرصه مفاخر و مشاهیر و یا در زمینه قومیتهایی که در اکثر کشورها هنوز هم وجود دارند.
بررسی های جامعی صورت گرفته است. به همین ترتیب فصل سوم را به اقتصاد و کارهای اقتصادی اعم از صادرات و واردات کشورها ، توانایی ها و مطالبات آنها و حتی بیان کنشگران فعال اقتصادی که دارای فعالیت با میزان بالایی از آمار ارائه شده هستند پرداخته است. در برخی موارد حتی کنشگران دولتی که نتوانسته اند ارتباط برقرار کنند کنشگران غیر دولتی این توانایی را داشته اند که بنابر برخی اشتراکات و ذهنیت های مختلف به ارتباطات مختلف اقتصادی دست یابند. در نتیجه گیری اخر کتاب نویسنده خروجی ظرفیت های پارادیپلماسی را از دو فصل قبل، در قالب نظریه گفتمان دراورده است و با ترسیم گفتمانی فرهنگی از طریق پارادیپلماسی گفتمان پارادیپلماتیک ایران فرهنگی را ترسیم نموده است و مطالب حاصل شده از این تلفیق در صورت عملی شدن و منتشر کردن توسط همه کشورها بر اساس نظریه استوارت هال منجر به بازنمایی فرهنگی و شکل گیری نوعی منطقه گرایی فرهنگی خواهد شد که کنشگران این امر بازیگران غیر دولتی هستند.
قابل ذکر است مطالب گردآوری شده از آمار و اطلاعات های به روز با استفاده از آمارهای رسمی و اطلاعات برگرفته شده از روش مصاحبه با سفیران، رایزنان فرهنگی و کارشناسانِ هر کشور در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی استفاده شده است. در این کتاب بیان شده است که کنشگران فروملی و فراملی می توانند در عرصه سیاست خارجی نقشی فعالی را برای تحقق منافع ملی و بین المللی داشته باشند و با ارائه به مستندات موجود این امر را مورد بررسی قرار داده است و مدل مربوطه را برای اولین بار در عرصه دیپلماسی ترسیم کرده اند. ارائه این مدل و استفاده از آن راهکار و روشی بسیار مفید و مطلوب برای افزایش اقتدار و عزت و قدرت جمهوری اسلامی ایران است.
واژگان کلیدی: پارادیپلماسی, فرامرزی, دکتر مریم خالقی نژاد
