جدی ترین چالش های امنیتی آتی در سوریه

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه علمی کاربردی

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

سوریه از جمله کشورهایی است که تقابل و کنش سه عامل جغرافیا، قدرت و سیاست، موجب شکل گیری نوعی رقابت بین المللی براي تأثیرگذاري و مدیریت حوادث داخلی این کشور شده است. همان طور که تحولات سوريه معلول معادلات  داخلی ، منطقه اى و فرامنطقه اى است. امنیت آتی آن هم در گرو همین معادلات نقش می گیرد.

معادلات داخلی سوریه با مخالف نیروهای اسلام گراها ،که بیشتر اهل سنت هستند و مورد حمایت جمعیت اخوان المسلمین سوریه قرار دارند و نیروهای سلفی که اکثریت آنان ازکشورهای عربی به سوریه آمده و در قالب «جبهه النصره »  شکل  گرفت .آنان با برخورد مسلحانه و ناآرامی ، شورش های داخلی را تشدید کردند و بخش های مختلفی از کشور را تسخیر نمودند.

 لائیک ها با اینکه تروریسم نبودند، اما باعث تشدید منازعات داخلی سوریه شدند و شرایط را برای دخالت بازیگران منطقه اى ترکیه، عربستان و قطر به همراه اسراییل فراهم نموده و امنیت سوریه را به چالش کشاندند. ورود قدرت های فرا منطقه ای چون آمریکا و متحدان اروپایی اش سبب حضور روسیه  به بحران سوریه شد.

بنابراین بحران کنونی سوریه منجر به تحول ساختاری مجموعه امنیتی شده که ناشی از حضور قدرت های خارجی در این مجموعه می باشد. روند تغییر در ساختارقدرت در سوریه باعث تغییر در صف بندی بین کشورها شده و این صف بندی  و آرایش جدید بازیگران منطقه باعث حضور فراگیرتر بازیگران فرامنطقه ای شده است.

کشورهای ایران، عراق، فلسطین و لبنان در یک مجموعة امنیتی منطقه ای با سوریه، قراردارند، لذا دغدغة امنیتی مشابه و هم اشتراکات تاریخی ، جغرافیایی و فرهنگی  سبب شده که امنیت سوریه و تحولات داخلی این کشور ارتباطی مستقیمی با منافع و امنیت این کشورها پیدا کند.

مهم ترين دلایل حمایت بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای از شورشیان داخلی سوری برای تضعیف امنیت سوریه، انزوای ایران، تضعیف محور مقاومت، برهم زدن ساختار قدرت و موازنۀ قوا، رقابت تسلیحاتی، تشدید تنش هاي فرقه اي  مذهبی در محیط امنیتی منطقه ای است. لذا بازیگران منطقه از جمله عربستان و ترکیه و اسراییل هر کدام با اهداف خاصی سعی کردند موازنه قدرت را در این منطقه به چالش بکشانند. عربستان به دلیل رابطه استراتژیک سوریه با ایران، حمایت از گرو ه های مقاومت، مخالفت باسیاست های سلطه طلبانه غرب و آمریکا در منطقه و کاهش نفوذ عربستان در لبنان از طریق حمایت از حز ب الله، سبب شد تا ، عضویت سوریه در اتحادیه عرب را به حالت تعلیق درآورد و همراه با  دولت قطر و رسما سیاست حمایت از مخالفان را در پیش گیرد .

از طرفی ناآرامیها در سوریه، سبب شد که ترکیه نتواند در قبال تحولات همسایه خود بیتفاوت باشد؛ زیرا شعار «به صفر رساندن مشکلات با همسایگان » و «عمق استراتژیک» موجب گشت تا ترکیه در قبال تحولات سوریه نخست رویکرد میانجی گری با دیدگاه امنیت محور خود را در روابط با همسایگان تعدیل نماید.اما با گسترش بحران در سوریه روابط ترکیه با اختلاف ارضی تاریخی بر سر منطقه «هاتای » یااسکندرون، مقابله با چالش کردها و توسعه عمق استراتژیک به شکل تهاجمی تبدیل شد.

بر همین اساس، ترکیه باهدف سرنگونی دولت بشار اسد، دست به تغییر معادلات منطقه ای به نفع خود در رقابت با قدرت های منطقه ای از جمله ایران زد، راهبردهای ترکیه بیشتر جنبه ی سرنگونی داشت و در این راستا  باتسلیح و آموزش مهارتی شورشیان به سازمان دهی مخالفان سوری (جبهه النصره و احرارالشام) در داخل مرزهای خود پرداخت.

همچنین ترکیه از یک سو اختلافات خود را با رژیم غاصب صهیونیستی مرتفع ساخت و از طرفی باهمگرایی و ائتلاف نظامی –امنیتی با اعراب سیاست های همسو و هماهنگی را درقبال سرنگونی دولت سوریه اتخاذ نمود.

سرنگونی گروهک های شورشی به کمک متحدان سوریه، سبب تغییر رویکرد ترکیه شد و این بار ترکیه سعی کرد با ایران و روسیه همسو شود، اما«مسئله کردها » را بزر گ ترین تهدید دانسته و مخالفت خود را با تشکیل هر حکومت مستقلی در شمال سوریه اعلام کرد. و بعد از عقب نشینی داعش با کمک آمریکا از شمال شرقی سوریه حمله نظامی را آغاز کرد.

چشم انداز امنیت آتی سوریه

با توجه به موقعیت کنونی سوریه چندین عامل سبب به خطر افتادن امنیت داخلی و خارجی سوریه خواهد شد:

الف: یکی ازجدی ترین چالش های امنیت آتی سوریه  که یک اهرم فشار مضاعف بر دولت دمشق است، حجم بسیار زیادی از آواره ها است که هم در داخل و هم در کشورهای منطقه و حتی اروپا زندگی می کنند. اکثر این آوارگان  انتظار دارند که امنیتی نسبی برقرار شود تا به کشورشان بازگردند. آوارگان سوری به دلیل تنوع دینی ، طائفه ای و قومیتی سبب تغییر ساختار و بافت جمعیتی شده اند. و اگر نتوانند سنی ها، شیعه ها، علوی ها، دروزی ها، کردها و اعراب چون سابق در کنار هم زندگی کنند ناامنی داخلی تشدید خواهد شد. یکی از طرح های روسیه بازگرداندن و سکونت آواره های علوی تبار است که ارتباط خوبی با دولت سوریه داشته و می تواند پشتوانه عمومی را به دنبال داشته باشد. اما مشکل اصلی اهل سنت هستند که برخی از اعضای خانواده شان به گروه های مسلح معارض پیوسته اند. هرگونه رفتار غلط سبب تنش های جدی خواهد شد.

ب:  آنکارا با حمله به شمال شرقی سوریه سعی کرد همزمان به تثبیت مواضع در مناطق تازه اشغال شده بپردازد اما با خروج آمریکا نیروهای دموکراتیک سوریه با دمشق به توافق  رسیدند و استقرار نیروهای ارتش سوریه در نوار مرزی و مناطق در تصرف شبه نظامیان کُرد، پیشروی نیروهای ارتش ترکیه و عناصر تروریستی را متوقف کرد. حضور ارتش سوریه در مرزهای اشغالی جای هر نوع توجیه اشغالگری را در خاک سوریه از بین می برد.

ج: شمال سوریه و مناطق کرد نشین هم در آینده می تواند محل چالش و تنش نظامی بزرگ تری شود. مساله دیگر مناطق شرق سوریه است که هنوز در دست گروه های تروریستی مسلح معارض است. این شرایط یقینا می تواند افزایش تلفات را در سایه بازگشت آواره های سوری افزایش دهد. عمده مناطق و میادین نفتی سوریه در شمال شرق است که اول در کنترل داعش و سپس به کنترل شبه‌نظامیان کُرد سوری درآمد که مورد حمایت آمریکا بودند.

 در حال حاضر تعدادی از نیروها ی آمریکایی در سوریه و برای حفاظت از این میادین نفتی باقی مانده اند که آمریکا اعلام کرده برای اطمینان ازعدم سیطره داعش و دولت سوریه و ایران بر چاه‌ها و میادین نفتی سوریه اینجا هستیم چون این نفت متعلق به کردها است. این تفکر سبب تقويت تفکرات جدايی طلبانة کردها در سوريه خواهد شد و از طرفی ترکیه اگر دولت مستقلی در نزدیک مرزهایش از کردها تشکیل شود باز امنیت داخلی و خارجی سوریه به چالش کشیده می شود. بنابراین حمایت ایران از ادامۀ روند مذاکرات و همسو کردن نظر روسیه و ترکیه باخود، می تواند آمریکا را در دست یافتن به اهداف خود ناکام گذارد .

د: اسرائیل با استفاده از بحران سوریه سعی دارد که کنترل بخشی از سوریه را در دست گیرد. ایران می تواند برای مقابله با رژیم صهیونیستی در سوریه با متحد کردن گروه های شیعی دولت مرکزی را حفظ کند و همزمان سعی نماید تنش میان آمریکا و روسیه را به سمت مسائل فرامنطقه ای سوق دهد؛و از طریق همکاری با ترکیه و روسیه مانع از مداخلۀ کشورهایی مانند عربستان و اسرائیل گردد.

ه: احتمال این که آمریکا برای تغيير رويکرد روسيه نسبت به سوريه بر سر مسئلة بالکان؛به توافق برسند وجود دارد و اگر این تغییر ایجاد شود جايگاه عربستان در سوريه با توجه به اکثريت اهل تسنن؛تقویت و ایران در آرايش قدرت هاى منطقه اى و فرامنطقه اى منزوی خواهد شد. کردها نیز جهت اضافه کردن نوار مرزى ترکيه بر اراضی تحت سلطة خود؛ تلاش خواهند کرد و جنگ ترکیه و سوریه در شمال شرقی به جنگ فرسایشی  تبدیل خواهدشد و اسرائيل جهت ايجاد ناامنی نقش موثری در سوريه خواهد داشت.