تقسیم بندی و مهمترین قطب های رسانه­ ای در جهان عرب

دکتر عبدالرحمان راجح

کارشناس مسائل عربی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

نقش و جایگاه رسانه­ها در جهان عرب از گذشته تا کنون

نقش رسانه­ها در جهان عرب تا سال 2010 مهمی نبود و رسانه­ها، رسانه­های دولتی بوده­ و ایدئولوژی نظام را تببین و تحکیم می­کردند و در محدودیت و تحت نظارت حکومت و دولت بوده است. اما از سال 1995 اولین شبکه مستقل یعنی شبکه الجزیره (که شبکه­ای است که تا حدی خارج از گفتمان دولت­ها حرکت می­کند) شروع به کار کرد.

این شبکه به تدریج گسترش و نقش مهمی را در افکار عمومی جهان عرب ایفا کرد و از سویی رسانه­هایی دیگر به این شبکه پیوسته اند. می­توان گفت از سال 2000تا 2010 نقش رسانه­ها در جهان عرب متحول شده است. یعنی از رسانه­های وابسته به دولت به رسانه­هایی مستقل تر رسیده ایم. بدین طریق با شبکه­های خبری مستقل سعی در ایجاد و جهت دهی به افکار عمومی کرده­اند. این نوع تفکر، با شبکه الجزیره آغاز شد. با شروع جنگ ایالات متحده آمریکا به عراق در سال 2003 ما شاهد راه انداختن شبکه­های دیگر از جمله العالم در ایران، العربیه، شبکه بی.بی.سی (که مجددا برای عرب­ها شروع به فعالیت کرد) و کشورهای دیگری از جمله روسیه و فرانسه (که برای عرب­ها شبکه تاسیس کرده­اند) هستیم. بدین ترتیب جامعه عرب به اشکالی از شبکه­های خبری دست یافته است که سعی می­کنند روشنفکرانه عمل کنند یا به طرفداری از مردم می­پردازند. در این بین تقریبا شبکه­های دولتی کارایی خود را از دست داده­ و بسیار تضعیف شده اند. این رویه تا سال 2011 ادامه داشت و با شروع بهار عربی، نقش و جایگاه رسانه­ها در جهان عرب به کلی متحول شد. امروز جامعه عرب به صدها شبکه مخالف رژیم و برای هر مخالف و هر سلیقه­ای دسترسی دارد.

تقسیم بندی کنونی نقش و جایگاه رسانه­ها در جهان عرب

در کل بیش از 2000شبکه تلویزیونی عربی متنوع در ماهواره­های مختلف امروز فعالیت می­کنند. در این میان در جهان عرب امروزه با سه نوع رسانه روبه رو هستیم. یک نوع رسانه­ها، رسانه­هایی با کنترل از سوی رژیم­ها و دولت­های حاکم مثل شبکه­های عربستان هستند. نوع دوم رسانه­های خارجی هستند و در کشورهای عربی پخش می­شوند؛ مثل شبکه­های آمریکا، ایران، روسیه، فرانسه، آلمان، این دسته اهمیت و نقش مهمی را در جهان عرب ایفا می­کنند و به لحاظ سیاسی دیدگاه­های متفاوتی را عرضه می­کنند. نوع سوم برآمده از انقلاب­های عربی از سال 2011 است که خود به سه بخش تقسیم می­شوند و همه آن­ها متعلق به مخالفان هستند و تقریبا هر مخالفی متناسب با سلیقه خود یک رسانه دارد. مثلا اخوانی­ها با کمک از قطر، چند شبکه برای خود تاسیس کرده­اند. سلفی­ها با کمک از امارات خود چندین شبکه تلویزیونی دارند. وهابی­ها و طرفداران عربستان به حمایت از این کشور نیز برای خود شبکه­هایی را دارند. شیعیان و طرفداران مقاومت دارای شبکه­های خود از سوی جمهوری اسلامی تقویت می­شوند.

مهمترین و قدرتمندترین قطب رسانه­ ای در جهان عرب

با توجه به اینکه امروزه در جهان عرب تقسیم و تجزیه طایفه­ای ایجاد شده است، دیگر نمی­توان گفت فقط یک گروه از رسانه­ها که توسط یک بازیگر مثل عربستان قوی و غالب است و همه متاثر از آن اند، بلکه مخالفان عربستان، مخاطب چنین شبکه­هایی نیستند. در واقع قبلا چهار شبکه خبری نقش ( الجزیره، العربیه ، العالم و المنار ) تقریبا نقش بسیار مهمی را ایفا می کردند و در تمام جهان عرب موثر بودند. اما در شرایط کنونی رسانه­ها بسیار منشعب و تقسیم شده­ و حتی گروه­های کوچک سیاسی دارای شبکه تلویزیونی مختص به خود هستند. بدین ترتیب حصر شبکه­ های بزرگ شکسته شده و هر گروه سعی می کند مخاطب رسانه­های خود باشد. اما در برآوردی نهایی و به صورت کلی می­توان گفت عربستان قوی­ترین کشور و قطب از نظر رسانه­ در جهان عرب است. در واقع امروزه عربستان یک امپراتوری رسانه به معنای حقیقی کلمه و متشکل از بیش از هفتصد شبکه تلویزیونی و برای سلایق مختلف طراحی کرده است. در این طیف شبکه­های متحجر و سلفی­گری وصال و سایر شبکه­های دینی عربستان و هم بزرگترین شبکه­های ام.بی.سی که تئوری روشنفکرانه و غرب گرایانه را ترویج می­کند؛ وجود دارد. بدین ترتیب عربستان سعی کرده با توجه به منابع مالی زیادی در اختیار رسانه­هایی برای همه گروه­ها و با سلایق مختلف ایجاد کند. امروزه شبکه ام.بی.سی وان بزرگترین گروه مخاطبان در جهان عرب را برای محتوای­های مختلف اعم از سریال­ها، برنامه­های خانوادگی تشکیل می­دهد. بعد از عربستان، نقش رسانه­های قطر بسیار مهم است. این کشور سعی کرده یک امپراتوری رسانه با زبان­های مختلف از جمله انگلیسی، اوکراینی، و دیگر کشورها و برای سنین مختلف و محتواهای مختلف ایجاد کرده است. گرچه قبلا نقش اصلی برعهده شبکه الجزیره بوده است، اما امروزه به دلیل وجود اختلافات و انشعابات مردم عرب این نقش و جایگاه کم­رنگتر شده است. در جایگاه بعد رسانه­های متعلق به لبنان از جمله المیادین، المنار و.. مهم است. چهارمین جایگاه و قطب در بین مهمترین قطب های رسانه ای در جهان عرب متعلق به کشور امارات است. این کشور سعی در ساخت نوعی امپراتوری رسانه­ای کرده است .

آنچه مشخص است می­توان گفت کشور عربستان دارای بزرگترین امپراتوری رسانه­ای و در پی آن مهم­ترین نقش را در جهان عرب ایفا می­کند. در این حال مصر، مراکش و الجزیره رسانه­های بسیار ضعیفی دارند و محدود به همان نقش داخلی خود هستند و بازتاب جهانی در جهان عرب ندارند. به خصوص رسانه­های مصر بسیار ضعیف شده اند.

واژگان کلیدی: تقسیم بندی رسانه ها در جهان عرب، رسانه ها در جهان عرب، رسانه های عربی، جهان عرب، قطب های رسانه­ در جهان عرب