فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

 

در طول سال 1402،یمن شاهد مجموعه ای از برجسته ترین رویدادها در سطوح سیاسی، نظامی، اقتصادی در محوریت ، مذاکرات صلح، میانجی گری منطقه ای و جنگ اسرائیل علیه غزه بود. در این مقاله به مهمترین رویدادهای صدر تحولات یمن ، درسه محور سیاسی،نظامی – امنیتی و اقتصادی خواهیم پرداخت.

– محور سیاسی

یمن در حال حاضر جزء کشورهای شکننده محسوب می‌شود و از ضعف‌ها و کاستی‌های شدید در ساختار برخوردار است. یمن کشوری با شرایط شکننده اقتصادی ، سیاسی و امنیتی دشوار همراه با درگیری‌های نوظهور ، و پیامدها و تاثیراتی که مانع رشد و توسعه نهادها و عملکرد کلی دولت روبروست. بر اساس گزارش بانک جهانی و OECD، یمن به دلیل چالش‌های ساختاری مزمن موجود، و بحران‌های اقتصادی و سیاسی نوظهور و همچنین درگیری‌ها و شرایط جنگی که اقتصاد را تحت الشعاع قرار داده است، به عنوان یکی از کشورهایی طبقه‌بندی می‌شود که با سطوح مختلف شکنندگی و آسیب‌پذیری مواجه است. (1) 

برآوردهای فروردین1402، نشان می دهد دولت قانونی حدود 55 درصد از منطقه جغرافیایی یمن، از جمله استان حضرموت، که بیش از یک سوم مساحت این کشور را تشکیل میدهد، حوثی ها حدود 25 درصد و شورای انتقالی حدود 20 درصد از مساحت را کنترل می کند. از جغرافیای یمن که بیش از 550 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد.حوثی‌ها در مناطقی حکومت می‌کنند که بیش از 50 درصد از جمعیت 32 میلیونی این کشور در آن زندگی می‌کنند، در حالی که دولت یمن و شورای انتقالی یا شورای رهبری ریاست‌جمهوری که شامل هر دو طرف است، کنترل  و تراکم کمتری از مناطق را در دست دارند. 

درگیری‌های مسلحانه در یمن در سال 1402 وارد نهمین سال خود شد و نشانه‌هایی از احتمال دستیابی به آتش‌بس نهایی و دائمی در این کشور پس از گفت‌وگوهای دولت سعودی و گروه حوثی یمن به صورت انفرادی و دوجانبه با سلطان نشین عمان بدست نیامد. سازمان ملل متحد به تلاش‌های خود برای دستیابی به راه‌حل سیاسی برای مناقشه ادامه داد، اما به دلیل پیچیدگی‌های بحران یمن، در این راه با مشکلات زیادی مواجه شد. در همین حال، برگزاری نشست مشورتی جنوب در اردیبهشت ماه1402  با امضای «منشور ملی جنوب» که شامل ده ها مؤلفه و نیروی جنوبی در عدن بود ، نقطه عطف راهبردی در جنبش سیاسی و آشتی اجتماعی جنوب یمن بود. این جلسه منجر به گسترش سهم شورا که خواستار احیای ایالت جنوبی در شورای رهبری ریاست جمهوری شد. همچنین دیدارهای دوجانبه ، بین گروه حوثی و پادشاهی عربستان سعودی تحت حمایت سلطنت عمان ، ارائه نقشه راه این کشور برای حل بحران یمن، افق هایی را به سوی این کشور باز کرد. (3)

در سال 1402، جنگ یمن به یک درگیری با شدت کم تبدیل شد. در نتیجه، سال 1402 شاهد کمترین خشونت سیاسی بین حوثی ها و نیروهای ضد حوثی از زمان آغاز درگیری با کاهش 70 درصدی وقایع نسبت به سال 1401 بود. (4)یکی از تحولات سیاسی در سال 1402 برگزاری دومین دوره مجمع بین‌المللی یمن در لاهه، به منظور بحث و تبادل نظر جمعی و توسعه بر مسیرهای دستیابی به صلح عادلانه ، جامع و پایدار ، بر اساس سه محور متمرکز شد. مسیرهای سیاسی برای برقراری صلح ،بهبود اقتصادی وعدالت و آشتی بود.چشم انداز آینده، سه پیام برای مجمع بین المللی یمن 1402،صلح جامع ،صلح عادلانه وصلح پایدار بود.

 در این مجمع بیان شد ،جنگ 9 ساله ثابت کرده است که مردم یمن این فرصت را ندارند که منتظر یک راه حل سیاسی باشند که منجر به شروع بازسازی کشور شود.لذا اولویت‌های اساسی وجود دارد که باید بدون تأخیر مورد توجه قرار گیرد تا پایه‌های صلح پایدار گذاشته شود و از اینجا خواسته‌های شرکت‌کنندگان برای آتش‌بس اقتصادی بین طرف‌های درگیر و پایان دادن به اقدامات اقتصادی تشدید کننده و اقدامات متقابل اتخاذ شده مطرح شد.(5) 

در طول سال 2023، مذاکرات صلح بیشتری بین حوثی ها و عربستان سعودی با میانجی گری عمان انجام شد.  مذاکرات حول چالش‌های حل و فصل شامل تقسیم‌بندی در شورای ریاست‌جمهوری جنوب، مسئولیت پرداخت دستمزد بخش عمومی، حمایت اقتصادی، و نفوذ قدرت‌های خارجی، و یک مبادله بزرگ زندانیان در 1402بود. در بهار 1402، هم سازمان ملل و هم بریتانیا از این ابتکارات استقبال کردند و استدلال کردند که  این حرکتی برای صلح ایجاد می کند.

 (6)

بحران انسانی در یمن و چالش های دسترسی به عربستان سعودی باعث شده است که بسیاری از مهاجران به شاخ آفریقا بازگردند. در شهریور 1402، تیم ماتریس ردیابی جابجایی جیبوتی ثبت کرد که 559 مهاجر (498 مرد و 61 زن) با قایق از یمن راهی سفر خطرناک به خانه شدند. بین بهمن تاشهریور1402، ماتریس ردیابی جابجایی در مجموع 92,357 مهاجر و 40,078 مهاجر یمنی را ثبت کرد که به یمن بازگشتند. (7)

– محور نظامی _امنیتی 

تضمین ایمنی و امنیت یکی از مهم ترین چالش ها در سال 1402 برای جامعه یمن بوده است. درگیری‌های مختلف در سطوح محلی و ملی که ناشی از میل به قدرت، انتقام و کنترل بر منابع است، عامل اصلی این چالش‌ها بودند. بی اعتمادی هسته اصلی تعامل میان طرفین در طول مذاکرات مختلف در یمن بوده است.(8) در سطح داخلی یمن، آتش بس نقطه عطفی برای صنعا بود تا وضعیت نظامی خود را از نظر آماده سازی پرسنل و ساخت نظامی ترتیب دهد. اما حملات برون مرزی متوقف شد، و خشونت های مرزی ادامه یافت. گروه ستیزه جوی القاعده در شبه جزیره عربستان (AQAP) نیز فعالیت خود را افزایش دادند که در مقایسه با سال1401 ، 22 درصد افزایش داشت. خشونت در امتداد مرز یمن و عربستان در تابستان 1402 افزایش یافت که احتمالاً در ارتباط با مذاکرات آتش‌بس بین حوثی‌ها و سعودی‌ها بود. (9)در سه چهارم ابتدایی سال 1402، حملات القاعده علیه نیروهای امنیتی و نظامی در جنوب یمن ادامه یافت، اما با ورود به سه ماهه آخر به میزان قابل توجهی کاهش  یافت.(10)این مرز همچنین  در سال 1402شاهد افزایش خشونت علیه مهاجرانی بود که قصد عبور از یمن به عربستان سعودی را داشتند که در مقایسه با سال 1401 بیش از 55 درصد افزایش یافت که عمدتاً توسط ارتش سعودی انجام می شد و شامل آتش توپخانه و فاصله نزدیک بود. (11)آتش بس تحت حمایت سازمان ملل موفق شد از شدت درگیری بین دولت یمن و حوثی ها بکاهد، اما بحران انسانی همچنان بیش از 19 میلیون یمنی از 30 میلیون نفر را در هم می زند.(12)از منظر نظامی و امنیتی، با آغاز جنگ اسرائیل در نوار غزه در 19 مهر، یمن شاهد نقطه عطف جدیدی شد، زیرا شبه نظامیان حوثی با اتخاذ یک سری حملات هوایی علیه اسرائیل گام های جدیدی برداشتند.(13)

سه روز پس از حمله هفتم مهر به اسرائیل، عبدالمالک الحوثی، رهبر حوثی‌های یمن هشدار داد که در صورت مداخله مستقیم آمریکا در جنگ حماس و اسرائیل، این گروه با اقدام نظامی پاسخ خواهد داد. در اواسط مهر، آمریکایی ها  چندین موشک کروز حوثی ها و پهپادهای شلیک شده به سمت اسرائیل را سرنگون کردند. حوثی ها در 31 مهر رسماً ورود به جنگ برای حمایت از فلسطینیان در نوار غزه را اعلام کردند.(14) 

سه ماه پایانی سال 1402 گرمترین روزهای تحولات نظامی در یمن بود، زیرا صحنه فلسطین بر اوضاع یمن سایه افکنده بود.از زمان عملیات سیل الاقصی و متعاقب آن تجاوز اسرائیل به غزه، تظاهرات و رویدادهای همبستگی در شهرهای یمن  نیز به حمایت از غزه گسترش یافت.با توجه به این تحولات نظامی و در بحبوحه یک جنبش سیاسی در حال انجام، یمن وارد سال جدیدی شد که در آن همه پرونده ها حل نشده و باز مانده اند. پرونده هایی که هنوز مشخص نیست که آیا شاهد پیشرفت مورد انتظار خواهند بود یا پیچیدگی های بیشتری پیروز خواهد شد.(15) تشدید تنش در دریای سرخ و بی‌ثباتی منطقه‌ای گسترده‌تر هنوز در سطح خشونت‌های مسلحانه در یمن تا پایان سال 1402 منعکس نشده است. اما درگیری اسرائیل و غزه تأثیر قابل‌توجهی بر تظاهرات‌ها در سراسر این کشور داشت که به شدت افزایش یافت. (16)در سال 1402 مذاکرات آتش‌بس به دلیل حملات حوثی‌ها در دریای سرخ تعلیق شد.اما این بدان معنی نیست که صادرات نفت به این زودی متوقف شود ،اما ناآرامی‌های ناشی از آن در سال1403 تشدید خواهند شد.

تشدید فزاینده حملات حوثی‌ها در دریای سرخ، نگرانی‌های جامعه بین‌المللی را در مورد تهدید کشتی‌رانی جهانی افزایش داد،که منجر به حملات هوایی آمریکا و بریتانیا به یمن در اوایل دی ماه 1402 شد. به نظر می رسد بیشتر به عنوان یک هشدار نمادین در نظر گرفته شده است تا تلاشی برای تنزل دادن توانایی دریایی گروه، اما بعید است که آنها گروه را از حملات بیشتر باز دارند.مقامات حوثی قول داده اند که به طور نظامی واکنش نشان دهند و هر دو طرف در حال حرکت در خط باریکی از تشدید تنش متقابل هستند. اقدام بعدی حوثی ها ممکن است گسترش یابد و دارایی های نظامی آمریکا یا بریتانیا در منطقه را شامل شود. تاکنون، هر دو طرف تلاش کرده‌اند از ایجاد یک آتش‌سوزی گسترده‌تر منطقه‌ای اجتناب کنند، اما با توجه به افزایش تنش‌ها و ناامنی منطقه‌ای، پیش‌بینی غیرقابل توجهی وجود دارد و وضعیت می‌تواند به سرعت تغییر کند. 

موازنه نظامی قدرت در میدان به نفع حوثی ها می شود، زیرا دیگر احزاب یمنی به حال خود رها شده اند. عربستان سعودی، آمریکا و دیگر بازیگران بین المللی را تحت فشار قرار داده است تا از اقدامات تلافی جویانه علیه حوثی ها در دریای سرخ خودداری کنند. اما بنا به گزارش ها، مذاکرات به دلیل داغ شدن فضای دریایی متوقف شده است و چشم انداز توافق صلح در آینده نزدیک را کاهش می دهد. با این حال، ریاض همچنان به دنبال خروج از درگیری است و به دلیل ترس از بازگشایی تهدید حملات فرامرزی، نمی خواهد مستقیماً درگیر شود.راه اندازی ائتلاف دریایی به رهبری آمریکا  با بیش از 20 کشور عضو  هم نتوانست از حملات دریایی حوثی ها جلوگیری کند(17)یک نگرانی کلیدی در حال ظهور این خطر است که جنگ در غزه و حملات حوثی ها علیه اسرائیل، از جمله تهدیدهای افزایش یافته برای کشتیرانی بین المللی در دریای سرخ، پیشرفت در مذاکرات صلح یمن را تضعیف کند.(18) 

 

– محور اقتصادی

قبل از شروع جنگ در اواخر 1392، یمن یک کشور فقیر بود که از سیستم های حکومتی ضعیف رنج می برد و جنگ تعادل اقتصادی شکننده در یمن را از بین برد که بر همه جنبه های زندگی در این کشور تأثیر گذاشت. درگیری ها منجر به کاهش حدود 50 درصدی تولید ناخالص داخلی واقعی بین سال‌های1389تا 1400شد.

فشارها بر امور مالی عمومی در مناطق تحت کنترل دولت بین المللی به رسمیت شناخته شده یمن افزایش یافته است که عمدتاً به دلیل رکود صادرات نفت است. کاهش آشکار درآمدهای دولت در نیمه اول سال 1402 حاکی از کاهش احتمالی 40 درصدی در طول سال است. این مشکلات مالی دولت را وادار کرد تا از تسهیلات برداشت اضطراری بانک مرکزی یمن در عدن استفاده کند که منجر به افزایش 10 درصدی مطالبات از دولت در نیمه اول سال1402و افزایش 5 درصدی در عرضه نقدی در گردش شد. (19) 

در سال 1402تصمیم برای افزایش قیمت سوخت در مارب باعث بروز یک سری درگیری ها بین گروه های محلی و مقامات شد که منجر به کشته شدن حداقل پنج نفر شد. میانجی‌های سعودی توانستند مصالحه‌ای را انجام دهند که منجر به به تعویق افتادن افزایش هزینه سوخت شد. (20)شاید بتوان گفت سال 1402 چالش برانگیزترین سال برای اقتصاد یمن بود، زیرا انقضای آتش بس تحت حمایت سازمان ملل باعث ایجاد یک سری رویدادهای نامطلوب اقتصادی شد. این توالی وقایع اقتصاد را به رکود بازگرداند. چالش‌هایی مانند نوسانات ارزش پول، تورم بالا و تشدید ناآرامی‌های اجتماعی، بخش غیرنفتی، به‌ویژه بخش خصوصی را با مشکل مواجه کرد. 

یکی دیگر از چالش های اقتصادی به دلیل کاهش واردات و انحراف واردات باقی مانده از عدن به بنادر تحت کنترل حوثی ها که به عنوان بخشی از آتش بس تحت حمایت سازمان ملل بازگشایی شد، پدیدار شد. داده های پروژه ارزیابی ظرفیت ها (ACAPS) نشان داد که واردات از طریق بندر عدن از بهمن تا مرداد1402 به میزان 61 درصد کاهش یافته است، در حالی که بندر حدیده کاهش 8 درصدی بسیار کمتری را تجربه کرده است. این تغییر به طور قابل توجهی بر سهم عدن در کل واردات یمن تأثیر گذاشت.در حالی که تورم کلی به دنبال کاهش قیمت‌های جهانی کالاها کاهش یافت، اما به‌طور قابل‌توجهی در مناطق مختلف متفاوت بود. صنعا شاهد کاهش شدیدتر تورم قیمت مصرف کننده بود، در حالی که نرخ های عدن به دلیل کاهش ارزش پول بالا باقی ماند.(21)

چالش‌های توسعه، نابرابری‌های توسعه و انعطاف‌پذیری اقتصادی ، نشان می‌دهد که یمن از نظر چالش‌ها و نابرابری‌های توسعه‌ای در بین 159 کشور رتبه دوم و از نظر تاب‌آوری اقتصادی در 125 کشور از 131 کشور قرار دارد.(22)در اردیبهشت 1402 بانک جهانی یادداشت اقتصادی جدیدی برای یمن صادر کرد که چالش های پیش روی این کشور و فرصت های موجود برای بهبود و رشد اقتصادی را برجسته می کند. این گزارش نشان می‌دهد که اگر یک توافق صلح پایدار در یمن حاصل شود، می‌تواند یک “سود سهام صلح” قابل توجه برای مردم این کشور باشد، که نشان دهنده افزایش تا 6 درصدی در مسیر رشد تولید ناخالص داخلی است که منجر به افزایش تجمعی در تولید ناخالص داخلی واقعی یک سوم در پنج سال آینده در مقایسه با وضعیت فعلی است. این افزایش با رشد چشمگیر حجم سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی، نرخ اشتغال و بهره وری و همچنین کاهش نرخ فقر همراه خواهد بود. (23)

اقتصاد سیاسی یمن به شدت بی ثبات است و پراکندگی اجتماعی و سیاسی ممکن است تا دوره پس از جنگ ادامه یابد. در حالی که توافق نامه صلح گامی حیاتی به سوی بهبود خواهد بود، بازگشت به ثبات اقتصاد کلان را تضمین نمی کند. فراتر از پایان جنگ، افزایش تولید هیدروکربن، بازگشایی مسیرهای اصلی حمل و نقل کشور و ادغام بهتر در بازارهای تجاری منطقه ای و جهانی همگی برای رشد مجدد حیاتی خواهند بود. (24) 

– چشم انداز1403

در واقع هیچ نظریه قاطعی در مورد پیش‌بینی آینده درگیری‌ها، جنگ‌های داخلی و بین‌المللی، جنگ‌های نیابتی، الگوهای روابط بین‌الملل و سایر پدیده‌های سیاسی در یمن وجود ندارد. به نظر نمی رسد که هیچ طرفی به آینده ثبات سیاسی، رشد اقتصادی و رونق معیشتی یمن اهمیت دهد. (25)با نگاهی به آینده، سال 1403 به دلیل محدودیت‌های صادرات نفت و مذاکرات سیاسی در حال انجام، برای چشم‌انداز اقتصادی یمن نامشخص است. ثبات اقتصادی در گرو ورود ارز خارجی پایدار و تحولات سیاسی است. با این حال، یک آتش بس پایدار یا توافق صلح می تواند به سرعت اقتصاد یمن را تقویت کند. (26)عدم موفقیت در کاهش تنش چه در حوزه ی سیاسی و چه نظامی – امنیتی و یا اقتصادی در سال1402 ممکن است خطر تشدید مجدد در سال 1403 را به همراه داشته باشد.

 

Refrences

https://reliefweb.int/report/yemen/yemen-socio-economic-update-issue-78-february-2023

https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D8%A8%D8%B9%D8%AF-9-%D8%B3%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%85%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%B7%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%B7%D8%B1%D8%A9-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%B6-%D8%A5%D8%B7%D8%A7%D8%B1/2869770

https://www.almashhadnews.com/272282

https://www.lawfaremedia.org/article/al-qaeda-in-the-arabian-peninsula-s-drone-attacks-indicate-a-strategic-shift

https://sanaacenter.org/ar/publications-all/main-publications-ar/21348

https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-9327/

https://dtm.iom.int/reports/alymn-tsjyl-mraqbt-altdfq-almhajrwn-ghyr-alymnyyn-walymnywn-alaydwn-mn-almmlkt-alrbyt-0

https://www.wilsoncenter.org/publication/safety-and-security-yemen-main-challenges-and-stakeholders

https://acleddata.com/2024/01/19/yemen-situation-update-december-2023/

https://www.almashhadnews.com/272282

https://www.lawfaremedia.org/article/al-qaeda-in-the-arabian-peninsula-s-drone-attacks-indicate-a-strategic-shift

https://www.aljazeera.net/politics/2023/1/1/2023-%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%A8%D9%84-%D9%82%D8%A7%D8%AA%D9%85-%D9%84%D9%84%D9%8A%D9%85%D9%86%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D9%81%D9%8A-%D8%AD%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D9%86%D9%87%D9%8A%D8%A7%D8%B1

https://www.eremnews.com/news/arab-world/7s9syyl8h1

https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/war-yemen

https://www.alalam.ir/news/6779033/%D8%B4%D8%A7%D9%87%D8%AF-%D8%A3%D8%A8%D8%B1%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AB-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%8A-%D8%B4%D9%87%D8%AF%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%85%D9%86-%D8%B9%D8%A7%D9%85-2023

https://acleddata.com/2024/01/19/yemen-situation-update-december-2023/

https://acleddata.com/2024/01/19/yemen-situation-update-december-2023/

https://www.securitycouncilreport.org/monthly-forecast/2023-12/yemen-61.php

https://www.albankaldawli.org/ar/news/press-release/2023/10/26/yemen-economic-monitor-highlights-ongoing-challenges-amid-renewed-hope

https://acleddata.com/2024/01/19/yemen-situation-update-december-2023/ 

https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2023/10/26/yemen-economic-monitor-highlights-ongoing-challenges-amid-renewed-hope

https://www.unescwa.org/publications/development-challenges-yemen

https://reliefweb.int/report/yemen/yemen-country-economic-memorandum-glimmers-hope-dark-times-2023-enar

https://www.worldbank.org/en/country/yemen/publication/yemen-country-economic-memorandum-2023

https://almawqeapost.net/special-pens/5240

https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2023/10/26/yemen-economic-monitor-highlights-ongoing-challenges-amid-renewed-hope