مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
فرزاد رمضاني بونش
بيان رخداد:
اخيرا در نشست سه جانبه وزيران فرهنگ ایران، تاجیکستان و افغانستان طرح بنيان سازمان فرهنگی هنری کشورهای فارسی زبان نهایی و با انتخاب دکتر حجت اله ایوبی بعنوان دبیرکل این سازمان و معارفه او فعاليت رسمی و قانونی سازمان فرهنگی هنری کشورهای فارسی زبان يا اي آي تي در تهران آغاز به كار کرد. این سازمان میان کشورهای تاجیکستان، افغانستان و جمهوری اسلامی ایران فعال خواهد بود و اين سازمان که «ای آی تی » نيزخوانده می‌شود به عنوان یک تشکیلات بین‌المللی با اهدافي چون تقویت پیوندهای فرهنگی، علمی، آموزشی و اجتماعی بین ملت‌ها به‌ویژه نخبگان، دانشمندان، ادیبان و هنرمندان منطقه، تقویت همکاری در زمینه‌های تاریخ، فرهنگ و ادبیات، مردم شناسی، انسان شناسی، باستان شناسی و گردآوری و نگهداری میراث مشترک فرهنگی و معماری کشورهای عضو، ترویج و تشویق هنرهای اصیل ملی و بومي، ایجاد پیوندهای فرهنگی و ادبی در کشورها ، حمایت از ایجاد و گسترش رشته‌ها، مراکز آموزشی و دانشگاهی و تحقیقات پیرامون مشترکات فرهنگی، حمایت از پژوهش‌ها در زمینه فرهنگ و تمدن و ادبیات مشترك، احیای آيین‌های مشترک و تلاش جهت شناساندن آنان به سایر ملل و… تلاش ميكند تا با حفظ میراث مشترک فرهنگی، معرفی تاریخ و تمدن مشترک به گسترش و تقویت پیوندهای فرهنگی بین کشورهای حوزه تمدنی مشترک بپردازد. در اين نوشتار به بررسي اهميت اين سازمان و تاثير آن در همگرايي بين سه كشور ايران تاجيكستان و افغانستان خواهيم پرداخت.
واژگان كليدي: سازمان فرهنگی هنری مشترك فارسي زبانان، همگرايي بيشتر ايران، افغانستان و تاجيكستان، تشكيل سازمان فرهنگی هنری مشترك، همكاري ايران افغانستان وتاجيكستان، همگرايي بيشتر ايران افغانستان و تاجيكستان، تاسیس اتحادیه کشورهای فارسی زبان
تحلیل رخداد:
هر چند همکاری سه جانبه و گوناگون در بین کشورهای فارسی زبان افغانستان، تاجیکستان و ایران در دو دهه گذشته مورد نظر بسیاری از کارشناسان و مقامات سه کشور بوده، اما در كنار چالش هايي همچون چالشهاي سياسي و اقتصادي داخلي سه كشور (چون جنگ داخلي تاجيكستان، درگيريهاي داخلي و سپس دخالت خارجي در افغانستان، بحران هاي سياسي و اقتصادي فراروي سه كشور) عملا گام های مهمی در این راستا برداشته نشد. چنانچه گسترش همکاری‌های مشترک سه جانبه بين کشورهای فارسی زبان از سال ۱۳۸۵ خورشیدی آغاز و نخستین نشست سران این کشورها در شهر دوشنبه برگزار گرديد. به علاوه در سالهاي گذشته هم هر چند تلاش هايي براي همگرايي هاي سياسي، فرهنگي و اقتصادي در بين سه كشور ايران، تاجيكستان و افغانستان انجام شد، اما عملا موانع منطقه اي و بين المللي نيز مانع از گسترش روابط با توجه به پتانسيل هاي موجود شده است. چنانچه سه كشور حتي موفق نشدند تلويزيون مشترك مشترک سه كشور افغانستان، ایران و تاجيكستان را راه اندازند. در اين حال بنيان سازمان فرهنگي و هنري مشترك در شرايط كنوني مي تواند نقطه عطف تازه اي در مسير همگرايي بين سه كشور هم فرهنگ و هم زبان باشد. چرا كه با توجه به نگرش سه كشور در بنيان اين سازمان و توجه به وظايفي چون برگزاری برنامه‌های فرهنگی، همایش‌ها، جشنواره‌ها و هفته‌های فرهنگی مشترك، شناسایی و معرفی میراث فرهنگی و تمدنی مشترک و تلاش برای ثبت جهانی، چاپ و انتشار مجله‌های علمی، کتب، اطلس‌های فرهنگی، هنری و تاریخی درباره مشترکات فرهنگی و تمدنی، تقویت همکاری بین دانشگاه‌ها، فرهنگستان‌های زبان و ادبیات، تنظیم برنامه‌های تبادل فرهنگی، تأسیس شبکه ارتباطی بین مراکز فرهنگی و…. عملا سه كشور با بنيان سازمان فرهنگي هنري مشترك مي كوشند گذشته از نگاه ها و اهداف ملي خود با برنامه هایی در حوزه فرهنگ و تمدن مشترک سه کشور و با تاکید بر ارزش های مشترک فرهنگي دور نويني از همكاري ها را آغاز نمایند. اين امر در كنار اتحاد فرهنگی کشورهای فارسی زبان، نزدیکی ها را بیشتر و گسترده کرده و ظرفیتهايي را ايجاد و به تقويت و رونق مناسبات فرهنگی کشورها رهنمون ميكند. در عين حال هم سه كشور مي توانند در ارتباط نزدیک با سازمانهای منطقه‌ای و بین‌المللی چون يونسكو با تدوين رويكردهايي همگرا در ثبت بين المللي آثار و شخصيت هاي مشترك فرهنگي چالشهايي همچون اختلاف بر سر تعلق آثار و دستاورهاي فرهنگي را نداشته و در گام هاي بعدي در كنار تقويت ديپلماسي فرهنگي به موضوعاتي همچون بنيان فرهنگستان علوم مشترک ، فرهنگستان مشترك زبان فارسي و… میان کشور های فارسی زبان منطقه بپردازند.
در بعد ديگري افزايش همگرایی بیشتر بین کشور های سه گانه فارسی زبان جدا از توجه به ارزشهاي مشترك همگرایی کمک شایانی به همگرایی سیاسی و اقتصادی سه کشور خواهد کرد. يعني در شرايطي كه کشور های منطقه يا دارای پیمان های فرهنگي، سیاسی، اقتصادی و امنیتی با کشورهای فرامنطقه اي و منطقه ای بوده و يا در حال گسترش پيوندهاي منطقه اي خود بر محور تشكيل اتحاديه هاي منطقه اي چون اتحاديه خلیج فارس و شوراي همكاري كشوهاي ترك زبان و … هستند، بنيان سازمان فرهنگي و هنري فارسي زبان مي تواند مقدمه اي بر همگاري هاي گسترده تر اعضا در ساير زمينه ها باشد. يعني جدا از اينكه با همکاری های فرهنگی با مجموعه کشورهای فارسی زبان مي توان شیب همکاری را به مرور در ساير زمينه هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي گسترش داد حتي ميتوان به گسترش فعالیتهای ژئوپلتيك و امنيتي يا تاسیس اتحادیه کشورهای فارسی زبان مبادرت ورزيد. اين امر در حالي است كه بدانيم كه نهادهاي منطقه اي چون اتحادیه عرب با عضویت بيش از بيست كشور و اتحادیه کشورهای ترک زبان اكنون مدت ها است كه با گذر از افزايش همكاري هاي فرهنگي نگاهي جدي به افزايش همكاريهاي هم جانبه سياسي، نظامي- امنيتي، اقتصادي و … داشته و نهادها وساختارهايي را در راه دست يابي به اهداف خود (چون ارتش مشترك ) بنيان نهاده اند.
گذشته از اين راه اندازی سازمان فرهنگي هنري مشترك گام مهمی در کاهش واگرایی هایي هاي زباني و فرهنگي بین سه کشور هم زبان است. اين امر زماني اهميت بيشتري دارد كه بدانيم از يك سو با توجه به تسلط روس ها در دوره تزاري و كمونيستي تاجیکستان از افغانستان و بویژه ایرانیان دور بوده و افغانستان نيز با چالش هاي داخلي روبر وبوده است. از سوي ديگر نيز این همگرایی تمدني و فرهنگي مخالفانی منطقه ای و بین المللی داشته است. چرا كه همگرایی فرهنگي و سپس سياسي و اقتصادي و… بین بیشتر سه کشور مسلما دایره نفوذ فرهنگی و سیاسی قدرت های منطقه ای و بین المللی را در منطقه تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. چنانچه اكنون نيز روسیه از آن افزایش نفوذ فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ایران در تاجیکستان مي هراسد و امريكايي ها نيز نگران همگرايي هاي بيشتر افغانستان با ايران هستند. از اين ديدگاه با توجه به اينكه دبیرخانه دائمی ای آی تی در ایران و تهران مستقر است و در میان کشورهای فارسی زبان ایران قدرتی منطقه ای به شمار می رود قدرت هایی نظیر چین، روسیه و امریکا و حتی قدرت های منطقه ای نظیر ترکیه راه اندازی این سازمان فرهنگي هنري مشترك را گام مهمی در افزایش نفوذ فرهنگي، منطقه ای و ژئوپلتیک ایران در آسیای مركزي و افغانستان مي دانند.
دورنمای رخداد:
ای آی تی يا سازمان فرهنگي هنري فارسي زبانان به عنوان یک تشکیلات منطقه‌ای در چارچوب اساسنامه و طبق مقررات مصوب خود داراي داراي ارکان شورای وزیران ، شورای نمایندگان و دبیرخانه و همچنين برنامه‌ها و ماموریت‌هایي است. در اين بين بايد گفت هر چند در دو دهه گذشته تلاشهايي براي بنيان سازمان هاي همكاري در سطوح گوناگون بين سه كشور ايران، افغانستان و تاجيكستان مورد نظر بوده، اما چالشهايي داخلي همچون چالش هاي داخلي، ساختارهاي سياسي متفاوت سه كشور، نفوذ قدرتهاي منطقه اي و بين المللي مانع از گسترش همكاريهاي و بنيان نهادها و سازمان هاي مشترك شده است. چنانچه حتي سه كشور موفق به راه اندازي شبكه تلويزيوني مشترك نيز نشدند. اكنون نيز از يك سو بايد منتظر بود كه موفقيت و راه اندازی سازمان فرهنگي هنري مشترك موجب افزایش روابط فرهنگی و دستاوردهايي چون تثبیت موقعیت زبان فارسی در سه کشور، تقویت جایگاه زبان فارسی به عنوان یک زبانی فرامنطقه اي ملی و بین المللی و…گردد و گسترش همكاري هاي فرهنگي تمدني نيز الگویی برای همکاری سه جانبه در ابعاد سياسي اقتصادي و امنيتي سه جانبه گردد. از سوي ديگر نيز بايد توجه داشت كه عدم نتیجه گیری از همکاری سه جانبه در حوزه فرهنگي و بروز چالشهايي در گسترش همكاري ها بر سایر ابعاد همکاری در زمینه های سیاسی و اقتصادی نیز تاثیر منفی گذارد. به عبارتي بنيان سازمان فرهنگي و هنري سه جانبه ايران افغانستان و تاجيكستان مي تواند آزموني براي گسترش همكاريهايي هاي همه جانبه بين سه كشور و گذر از چالشهايي چون اهداف متعدد سه كشور، نوع نفوذ و نگاه قدرتهاي منطقه اي و بين المللي و… گردد.
