اردشیر پشنگ
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
نوسان قیمت نفت در بازار جهانی پدیده ای جدید و تازه نیست طی دهه های اخیر بارها قیمت نفت با نوسان های ناگهانی اعم از کاهش و یا افزایش مواجه شده است امری که با توجه به اهمیت نفت به عنوان کالایی استراتژیک تاثیرات مختلف کوتاه، میان و بلند مدتی چه در عرصه جهانی، چه منطقه ای و چه بصورت موردی و در یک کشور خاص داشته است. اما در میان عوامل موثر در ایجاد نوسان در قیمت نفت در برهه های مختلف می بایست جایگاه ویژه و بی بدیلی برای عربستان سعودی قائل شد کشوری که از یکسو با دارا بودن بیشترین ظرفیت تولید نفت در میان تولیدکنندگان طلای سیاه و از سوی دیگر داشتن ذخایر قابل توجه مالی (حداقل 1 تریلیون دلار) این توانمندی را داشته و دارد تا به فراخور منافع و اهدافش بازارهای منطقه ای و جهانی را متاثر از خود سازد. در بخش نخست از نوشتار پیش رو سعی خواهد شد تا به بررسی دوره های مختلف زمانی که در آن عربستان سعودی نقش قابل توجهی در افزایش و یا کاهش قیمت نفت داشته است پرداخته شود و سپس در بخش دوم چرایی تلاش سعودی ها جهت کاستن قیمت نفت در پاییز 2014 مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
واژگان کلیدی: نفت. دیپلماسی نفتی. نفت عربستان سعودی. کاهش جهانی قیمت نفت. اهداف عربستان در کاهش قیمت نفت.
الف- وزن عربستان در بازار جهانی نفت
عربستان سعودی با داشتن دست کم 267 میلیارد بشکه نفت (ذخیره اثبات شده)، که به تنهایی 19 درصد ذخایر نفتی جهان را تشکیل می دهد بزرگترین دارنده ذخایر نفت در جهان به شمار می رود که دست کم برای بیش از 100 سال دیگر نیز می تواند با حجم کنونی به تولید و صادرات نفت دست زند. نکته مثبت دیگر نفت در عربستان قیمت بسیار پایین تولید نفت در این کشور در مقایسه با دیگر کشورها است طبق گزارش های مختلف برای استخراج و تولید هر بشکه نفت در این کشور تنها 1 دلار صرف می شود در حالیکه این عدد به تدریج در کشورهای دیگر نفتی از جمله ایران (2 تا 3 دلار)، عراق (2 دلار)، نفت خزر (14 تا 15 دلار)، نفت شیل در آمریکا، کانادا و … (65 تا 75 دلار) است. همچنین توانمندی عربستان در تولید حداکثر 10 میلیون بشکه نفت در روز همه و همگی حاکی از فاکتورهای بسیار مهم، قدرت ساز و تاثیرگذار در دستان این کشور دارد. عضویت و داشتن بیشترین نفوذ ممکنه در اوپک نیز دست سعودی را در دیپلماسی نفتی بالاتر از هر کشور دیگری برده است و اگر در برهه های خاصی از زمان کشورهایی نظیر روسیه، ونزوئلا و ایران (دوره پهلوی دوم) دیدگاههای این کشور را در سیاستت نفتی در حاشیه قرار داده و با آن تعامل نکرده اند کمی بعدتر با واکنش های جدی و تهاجمی حاکمان ریاض در همین حوزه نفتی مواجه شده اند که گاه عرصه را به شدت بر آنها تنگ نیز کرده است.
ب- سابقه عربستان در استفاده از نفت به عنوان ابزاری سیاسی
سعودی ها در استفاده از نفت به عنوان ابزاری سیاسی که در راستای منافع و دیدگاههای سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک شان باشد تا به حال استفاده های مختلف و گسترده ای کرده اند. در ادامه به مهمترین این اقدامات طی دهه های اخیر اشاره می شود:
- تحریم نفتی 1973:
هرچند مبدا وطراح اولیه تحریم نفتی اسرائیل و غرب در جنگی احتمالی کویت بود اما این عربستان بود که با توجه به ظرفیت های بالای خود تبدیل به مهمترین بازیگری شد که با همراهی دیگر کشورهای عربی بیش از 5 میلیون بشکه نفت را از سبد تولید خارج ساخت تا جهان را با یک بحران بزرگ انرژی مواجه سازد. این اقدام باعث شد تا اهمیت نفت به عنوان یک سلاح سیاسی استراتژیک مطرح شود.
- سیاست کاستن قیمت نفت علیه شاه 1975-1976:
درست سه سال پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران قیمت های نفت دچار نوسان می شوند و اینبار شاه ایران که در تحریم نفتی 1973 کشورهای عرب را همراهی نکرده بود و برعکس بدنبال افزایش تولید و پرکردن جای خالی آنان بود، کم کم با بحرانی جدی و مالی فرو می رود امری که بسیاری از تحلیلگران آن را زمینه ساز وقوع انقلاب یا دست کم عاملی موثر در تشدید اعتراضات خیابانی در ایران می دانند. و پیداست در پشت پرده بحران مذکور عربستان سعودی قرار دارد و به تعبیر برخی کارشناسان از جمله «آندره اسکات کوپر»، سعودی ها در این زمان انتقام سختی از شاه ایران گرفتند انتقامی که با تبانی با آمریکا علیه شاه رخ داد.
- کاهش قیمت نفت در 1985 -1986:
درست در میانه جنگ خونین، طولانی و پرهزینه ایران و عراق و در زمانی که ایران در جبهه های عمومی نبرد دارای وضعیت بهتری نسبت به متحد عرب عربستان است، سعودی ها با افزایش یکباره تولید نفت خود، باعث کاهش قیمت های نفت و در نتیجه کاهش قدرت اقتصادی –مالی دولت ایران در تامین نیازهای عمومی کشور و نیازهای اختصاصی نیروهای مسلح می شود. این اقدام عربستانی ها در ایجاد نوعی رکود در جبهه های جنگ به ضرر ایران می شود.
- بهار همکاری تهران –ریاض و افزایش قیمت نفت
یکی از معدود دوره های همکاری طی چهار دهه اخیر در روابط میان تهران و ریاض به اواخر دوره ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی و دوران هشت ساله ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی باز میگردد تلاشهای روسای جمهور وقت ایران برای تنش زدایی با عربستان و روابط دوستانه حجت الاسلام هاشمی با ملک عبدالله باعث نزدیکی دو کشور، تنش زدایی عملی، امضای توافقی امنیتی و از آن مهمتر در محوریت قرار گرفتن دو کشور برای در پیش گرفتن سیاستهایی هماهنگ جهت افزایش قیمت نفت در این دوره بود.
- کاهش قیمت نفت در 2014
اما در حالیکه طی سالیان اخیر نفت به بالاترین قیمت خود رسیده است و بیشتر کشورهای مختلف نفتی از جمله ایران برنامه های بودجه خود را عمدتاً بر روی فروش بشکه ای 100 دلار برنامه ریزی کرده بودند به ناگاه از اوایل پاییز امسال شاهد کاهش پله به پله و تدریجی نفت بوده اند. امری که با توجه به شرایط مختلف بین المللی، منطقه ای از نظر امنیتی، و نیز بازار جهانی انرژی دارای پیامدهای مختلفی خواهد بود. در چرایی کاهش تدریجی قیمت در کنار افزایش تولید نفت شیل (Shale) توسط آمریکا، کاهش تقاضای جهانی برای خرید نفت اما همیچنین انگشت اتهام به سوی مقامات ریاض نشانه رفته است در جایی که با تولید مازاد 500 هزار بشکه ای عملاً حجم عرضه شده نفت در مقابل تقاضای بازار جهانی را بالا برده است و حتی در اجلاس اخیر اوپک نیز این کشور حاضر نشد تا پیشنهاد کاهش نیم میلیون بشکه ای روزانه از سقف فعلی تولید اوپک ،30 میلیون بشکه نفت، که توسط کشورهایی نظیر ایران و ونزوئلا مطرح شده بود، را برای افزایش قیمت ها قبول کنند.
(در بخش دوم این یادداشت به چرایی کاستن عامدانه نفت توسط عربستان سعودی پرداخته می شود)
ادامه دارد …
