شهراد شهوند
مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC
چکیده: وقوع سیل در پاکستان خرابیهای بسیاری به جا گذاشته و باعث ایجاد وضعیت جدیدی در این کشور شده است. حجم خسارات وارده به پاکستان در اثر وقوع این سیل از همه چهار جنگ آن با هند بیشتر برآورد شده است. ساختارها و زیرساختهای اقتصادی پاکستان آسیبهای فراوانی دیده، اما مهمتر از همه ابعاد انسانی این فاجعه است که در صورت عدم توجه و اقدام به موقع جامعه بین المللی، آبستن مصائب بیشتری است. این نوشته بر آن است تا پیامدهای این سیل را در سطح داخلی و خارجی (منطقهای و بین المللی) مورد بررسی قرار دهد. در سطح داخلی، مشکلاتی نظیر تخریب زیرساختها و ساختارهای اقتصادی و تجاری، خطر کمبود غذا، گسترش نفوذ طالبان و تحرکات جدایی طلبانه، و بالاخره تضعیف جایگاه دولت و تقویت ارتش از پیامدهای این سیل خواهد بود. در سطح خارجی می توان به مسائلی نظیر بی ثباتی منطقهای، هجوم آوارگان به کشورهای منطقه و قاچاق انسان و مواد مخدر اشاره کرد.
مقدمه
بلایای طبیعی بسیاری نظیر سیل، زلزله، طوفانهای دریایی، فوران آتشفشان و رانش زمین هر ساله در گوشه و کنار این جهان اتفاق میافتند و خسارتها و تلفات بسیاری به بار میآورند. حجم و دامنه این فجایع در برخی موارد آنقدر گسترده است که حتی کشورهای بزرگ و قدرتمند نیز به تنهایی نمیتوانند آن را مدیریت کرده و متحمل خسارتهای فراوانی میشوند و تا سالها درگیر بازسازی خرابیها و جبران تلفات هستند. وقوع طوفان کاترینا در ایالت نیواورالئان امریکا، سونامی در شرق آسیا، زلزله بم در ایران، زلزله هائیتی، فوران آتشفان در اروپا و رانش هر ساله زمین در چین و اخیرا هم جاری شدن سیل در پاکستان از جمله این موارد است.
جغرافیای سیل و ابعاد آن
تا این تاریخ، پاکستان آخرین کشوری است که یکی از این بلایای طبیعی آن را در وضعیتی نگران کننده قرار داده است. آغاز بارش بارانهای شدید موسمی و جاری شدن سیل بخش گستردهای از خاک این کشور را به زیر آب برده است. این سیل که در ماه جولای آغاز شده، از شمال غرب به سمت جنوب این کشور در امتداد رود کابل در حال پیشروی است و چهار ایالت سرحدی شمال غربی، پنجاب، سند و بلوچستان را در برگرفته است. تخمین زده شده که نزدیک به دو هزار نفر در این سیل جان باختهاند، یک میلیون خانه تخریب شده، شش میلیون نفر آواره شده و در مجموع بیست میلیون نفر در نتیجه سیل آسیب دیدهاند. یک پنجم خاک پاکستان در اثر این سیل زیر آب رفته است. سیل به ساختارهای زیربنایی اقتصاد و کشاورزی خسارات فراوانی وارد کرده است و مقامات صندوق بین المللی پول حجم آن را تا چهل و سه میلیارد دلار برآورد کردهاند.
شکل 1 جغرافیای سیل در پاکستان
شکل 2 تعداد خانههای تخریب شده در سیل پاکستان
شکل شماره 1 نشان دهنده وسعت جغرافیایی سیل و شکل شماره 2 بیانگر تعداد خانههای تخریب شده است. همانطور که این نقشهها نشان میدهند تمرکز تخریبها در شمال غرب پاکستان و در همسایگی افغانستان و چین است، اما سیل مناطق مرکزی و جنوبی پاکستان را در نوردیده و در ایالت بلوچستان که در همسایگی ایران قرار دارد حدود بیست هزار خانه را ویران کرده است.
پیامدهای سیل پاکستان
نخستین نکتهای که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که پیامدهای این سیل دارای ابعاد مختلف انسانی، اقتصادی، زیست محیطی و امنیتی است. دوم اینکه به مرزهای پاکستان محدود نشده و همسایگان و جامعه بین المللی را نیز تحت تاثیر قرار داده و خواهد داد. از این رو، با تقسیم بندی پیامدها به دو دسته داخلی و خارجی هر یک از آن به اختصار مورد بررسی قرار میگیرند.
پیامدهای داخلی:
تخریب زیرساختها و ساختارهای اقتصادی و تجاری
طبق برآوردهای صورت گرفته اولیه، در حدود بیش از چهار میلیارد دلار خسارت به ساختار تجاری، تجهیزات تجاری، ساختمانهای عمومی و مانند آن وارد شده است. در حدود چهار هزار کیلومتر بزرگراه و پنج هزار و هفتصد کیلومتر راه آهن تخریب شده یا بخشهایی از آن متحمل خسارت شده است. صدها کیلومتر خطوط مخابرات و لولههای گاز آسیب دیده و یا بکلی قطع شدهاند. نیروگاههای برق را سیل فرا گرفته است و برخی صنایع آسیب دیدهاند.
غذا
سیل هفده میلیون جریب از زمین های حاصلخیز پاکستان را به زیر آب برده، صد هزار راس دام کشته شده و پانصد هزار تُن گندم از بین رفته است. سازمان خاروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO) گفته است که امنیت غذایی میلیونها انسان در معرض تهدید است[1]. نگرانی عمده این است که کشاورزان سال زراعی جاری را از دست بدهند و این به معنای افت شدید تولید مواد غذایی در سال 2011 است. حجم خسارات فعلی وارده شده به بخش کشاورزی دو میلیارد و نهصد هزار دلار برآورد شده است. سیل هفتصد هزار جریب مزارع پنبه و دویست هزار جریب مزارع نیشکر را ویران کرده است.
گسترش نفوذ طالبان و گسترش تحرکات جدایی طلبانه
باران و سیل سنگین فقیرترین و کم سوادترین نواحی کشور را تخریب کرده است، جایی تحرک که جنبش های افراطیگرا و جداییطلب با احتمال موفقیت بیشتری همراه است. در شمال غرب پاکستان، جایی که طالبان افغانستان و پاکستان پایگاه دارند، میلیون نفر خانه خود را از دست دادهاند، مردمی که به تازگی پس از حمله ارتش پاکستان به دره سوات برای سرکوب طالبان به خانه برگشته بودند. تحولاتی که در اثر سیل رخ داده باعث شده تا دولت دیگر نتواند نواحی دور افتاده را کنترل کند، به ویژه مناطقی که در همسایگی افغانستان قرار دارد. و در نتیجه طالبان میتوانند به راحتی این مناطق را تحت کنترل خود در آورند. شرایط به گونهای پیش می رود که بسیاری از احتمال افزایش پیوستن جوانان پاکستانی به صف طالبان و گروه های افراطیگرا بیم دارند. گروههای جدایی طلب در بلوچستان نیز معتقدند که دولت در نحوه کمک رسانی به سیل زدگان با دیده تبعیض نگریسته و آنچه که در توان داشته را برای مردم این ناحیه از کشور انجام نداده است. آنها این مساله را دستمایه تحرکات بیشتر خود قرار داده اند.
گویا حجم خرابی ناشی از سیل برای مردم پاکستان کافی نیست و طالبان با بمبگذاریهای متعدد بر حجم کشتهها و تلفات این کشور میافزایند. انفجار بمب در مسجد شیعیان در شب های احیا ماه رمضان، انفجار بمب در ایستگاه پلیس در جنوب پیشاور، تهدید گروههای امداد رسان همه از نمونه اقداماتی است که طالبان اخیرا انجام دادهاند.
پیامدهای منطقهای و بین المللی
بی ثباتی منطقهای
امنیت ملی پاکستان بیش از پیش در خطر افتاده است. کشوری ورشکسته (Failed State) که دارای سلاح اتمی است در معرض خطر فروپاشی قرار دارد. دولت این کشور قادر نیست بر بسیاری از مناطق کشور خود کنترل داشته باشد و قادر نیست بسیاری از کارکردهای مهم یک دولت را انجام دهد. بر حجم خشونت افزوده گشته و نفوذ طالبان در حال گسترش است.
بی ثباتی در داخل این کشور در وهله اول همسایگان و سپس جامعه بین المللی را متاثر خواهد ساخت. کشورهای ایران، افغانستان، هند و چین به عنوان همسایگان پاکستان در معرض تهدیدات امنیتی قرار دارند. البته تاثیر این وضعیت بر همه آنها یکسان نیست. ایالات متحده اروپا و کشورهای عضو ناتو نیز از این واقعیت نمی توانند بگریزند که وضعیت جدید بوجود آمده ادامه استراتژی آنها در افغانستان و پاکستان با مشکلات فراوانی مواجه خواهد کرد. اوباما در استراتژی جدیدی که در سال 2009 برای افغانستان تنظیم کرده بود مسائل این کشور را با پاکستان به هم گره زده بود.
هجوم آوارگان به کشورهای همسایه
هم اکنون آوارگان بسیاری وجود دارند که به سمت نواحی مرزی سرازیر شده اند تا بتوانند روزنهای برای ورود به کشورهای همسایه پیدا کنند. هجوم آنها به استان های مرزی کشورهای همسایه مشکلات سیاسی، اجتماعی و بهداشتی فراوانی ایجاد خواهد کرد. همسایگان پاکستان، از جمله ایران، تلاش دارند تا با احداث اردوگاههای مرزی و ارائه خدمات بهداشتی، پزشکی، غذایی و سرپناهی آوارگان پاکستانی را در خاک خود نگه دارند. کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد در مورد احتمال هجوم آوارگان به ایران هشدار داده است.
قاچاق انسان و مواد مخدر
وضعیت ایجاد شده مرزهای گسترده پاکستان را بیش از پیش نفوذپذیر خواهد کرد و راه را برای قاچاق انسان و مواد مخدر باز خواهد گذاشت. بسیاری از آوارگان برای دریافت خدمات و استفاده از امکانات کشورهای همسایه حاضر هستند تا به قاچاقیان متوسل شوند و برای عبور از مرزها خطرات بسیاری را می پذیرند. از طرف دیگر در چنین شرایطی انتقال مواد مخدر از مرزها راحتتر صورت خواهد گرفت.
نتیجه
برمبنای آنچه که در بالا گفته شد می توان به این نتیجه رسید که ابعاد تهدیدآمیز این سیل برای پاکستان، همسایگان آن و جامعه بین المللی قابل توجه است و در صورتیکه اقدامات به موقعی صورت نگیرد نتایج کوتاه مدت و بلند مدت ناگواری خواهد داشت. از این رو، اعضای جامعه بین المللی، به ویژه همسایگان این کشور و از جمله ایران، ناگزیرند که برای تامین امنیت ملی خود، دفع این تهدیدات و اجتناب از پیامدهای ناگوار آن اقدامات مسئولانهای انجام بدهند و دولت پاکستان را برای پشت سر گذاشتن این وضعیت بغرنج یاری دهند.
