مریم وریج کاظمی
پژوهشگر ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
در سالهای اخیر برای جبران کم آبی مجامع به اصطلاح علمی- پژوهشی اقدام به تدوین طرح انتقال آب از کشور تاجیکستان واقع در حوضه آمودریا (به جهت سرچشمه رودهای بزرگ در آسیای مرکزی) بدون توجه به ابعاد مخرب امنیتی که می تواند برای ایران و کشورهای منطقه به همراه داشته باشد کردند . اما در صورت عملی شدن چنین طرحی قطعا این موضوع الگویی متفاوت از وابستگی و فرسایش امنیت ملی ایران را به نمایش خواهد گذاشت .
تاجیکستان ضمن داشتن وابستگی شدید اقتصادی به قدرتهای منطقه ای یعنی روسیه و چین؛ دارای چالش های امنیتی و اقتصادی ناشی ازعدم بهره برداری موثر از منابع آبی با همسایگان خود است و هرگز نمی تواند انتقال ذخایر آبی به سوی ایران را بدون حل کردن مناقشه بین خود و کشورهای همسایه و همچنین نظارت روسیه و چین به سرانجام برسانند. از این رو انتقال آب از این کشور بدون در نظر گرفتن ابعاد ژئوپلیتیکی و امنیتی، راه را برای گسترش خشونت و پدیدار شدن گروههای تجزیه طلب و در نهایت وابستگی اقتصادی و سیاسی ایران و ظهور بحران های جدید ژئوپلیتیکی هموار خواهد کرد.
حال بر اساس تعریف بحران ژئوپلیتیکی که عبارتست از منازعه و کشمکش حکومت ها و یا گروه های متشکل سیاسی-فضایی بر سر کنترل و تصرف یک یا چند ارزش و عامل جغرافیایی؛ بنیادی ترین موضوع در بحرانهای اخیر ژئوپلیتیکی در جهان کشمکش بر سر دستیابی به منابع آبی است و آنهم به دلیل: توزیع نامتعادل آب شیرین در جهان و نیز در داخل کشورها؛ مشترک بودن منابع آب تعدادی از رودخانه های جهان بین کشورهای مختلف؛ وابستگی کشورهای پائین دست رودخانه های بین المللی به سرچشمه های رودخانه ها که در کشورهای بالادست قرار دارند؛ ذخایر زیرزمینی آب شیرین به سرعت تخلیه، یا آلوده و شور می شوند؛ منابع آب سطحی در اثر فعالیت های مختلف اقتصادی آلوده می شوند؛ می باشد که توانسته تاثیرات مهمی بر نقشه جغرافیایی جهان برجای گذارد و چالش های را برای ملتها و دولتها به وجود آورد.
رودخانه آمودریا با طولی حدود 2500 کیلومتر بزرگترین رودخانه آسیای مرکزی است که از اتصال رودخانه های پنج و وخش که از کوهستانهای ناحیه پامیر سرچشمه می گیرند در مرز جنوب غربی تاجیکستان ایجاد می شود. این رودخانه در قسمتهای ابتدایی مسیر خود مرز مشترک تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان یا افغانستان است و پس از آن مسیر خود را در خاک ترکمنستان و ازبکستان تا رسیدن به دریاچه خشک شده آرال طی می کند. اصلی ترین سرشاخه های آمودریا که بخش اعظم حجم برآورد این رودخانه را تشکیل می دهد همان رودخانه پنج و وخش می باشد که اولی از کوهستانهای شمال شرقی افغانستان و جنوب شرقی تاجیکستان سرچشمه گرفته و در روی مرز تاجیکستان و افغانستان جریان می یابد و دومی نیز از کوهستانهای جنوب قرقیزستان و شمال تاجیکستان سرچشمه گرفته و در مسیر شمال شرقی به جنوب غربی در داخل تاجیکستان جریان می یابد. اصلی ترین سرشاخه های آمودریا تا بالا دست محل انشعاب کانال قره قوم به ترتیب از بالادست به پایین دست عبارتند از: رودخانه پنج؛ رودخانه وخش ؛ رود قندوز؛ رودخانه کفرنهون؛ رودخانه سرخون دریا یا چغان رود و سایر رودخانه ها نظیر کشک دریا می باشند.
در اوج تنش آبی بین قزاقستان و تاجیکستان در سه ماهه اول سال2014 مبادلات تجاری-اقتصادی تا میزان 90درصد کاهش یافت و به 372.500دلار رسیده بود. همچنین در سال2013 در اعتراض به محدودیت مرزی با قزاقستان ساکنین منطقه تالاس قرقیزستان کانال آبیاری مرزی را مسدود کردند و در ماه مه 2016 بیشکک خروج خود را از تنها سازمان منطقه ای که تمامی بنیانگذاران آن کشورهای آسیای مرکزی هستند یعنی صندوق بین المللی برای صرفه جویی دریای آرال اعلام کرد. مجموعه ای از مسائل حل نشده در منطقه هر ساله رشد می کند. درجه وابستگی مرزی به منابع آب 42٪ برای قزاقستان، 77٪ برای ازبکستان و 94٪ برای ترکمنستان است. اگرچه ازبکستان و تاجیکستان دارای مرز مشترک با یکدیگر هستند، اما به مدت 25سال یعنی تا 25 آوریل 2017 پرواز مستقیم هوایی بین آنها انجام نگرفت.
براساس آمارهای بانک جهانی که پیش بینی می کند جمعیت این منطقه تا سال 2050 تا 90 میلیون نفر رشد می کند، انتظار می رود که کسری آب 25 تا 30 درصد، کسری بودجه 28-35 درصد و کسری انرژی 27 تا 35 درصد باشد. در عین حال، تا سال 2020، کشاورزی ممکن است تا 30 درصد بیشتر آب برای استفاده در آبیاری درخواست کند چراکه در اینجا زمین بدون آب ارزش ندارد.
بی شک بحران آب در بین کشورهای حوضه آمودریا به طور قابل توجهی بر افغانستان و چین دو طرف دیگر معامله و مشارکت در آب تاثیرگذار خواهد بود. این منطقه با جمعیتی 66میلیونی 90درصد از آب مورد نیاز خود را از دو رودخانه آمودریا و سیردریا تامین می کند. هر دو حوضه رودخانه تحت کنترل کشورهای بالادست یعنی تاجیکستان و قرقیزستان قرار دارند و کشورهای پایین دست ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان منابع فراوان انرژی نفت و گاز در اختیار دارند.
در زمان اتحاد شوروی مسکو توانست یک برنامه و سیستم سهمیه بندی مشخص عادلانه و سازنده وضع نماید که نتیجه آن تامین آب کافی برای آبیاری و کشاورزی در کشورهای پایین دست و قدرت کافی برای کشورهای بالادست باشد؛ اما با سقوط اتحاد شوروی در 1990 میلادی این اشتراک منابع و ذخایر آبی رو به سوی هرج و مرج نهاد بطوریکه در حال حاضر پنج کشور آسیای مرکزی در میان 11 کشور پرمصرف آب در سطح جهان قرار دارند. ترکمنستان دارای بالاترین میزان مصرف آب در سرتاسر جهان -رقم سالانه 5.5 هزار متر مکعب است – یعنی چهار برابر مصرف آب ایالات متحده آمریکا و 13 برابر بیشتر از چین است. ازبکستان و قرقیزستان سالانه حدود دو هزار متر مکعب در هر سرانه مصرف می کنند و به عنوان مصرف کنندگان چهارم و پنجم اکثر مصرف کنندگان آب در جهان رتبه بندی می شوند. تاجیکستان و قزاقستان به ترتیب هفتم و یازدهم هستد.
در سال2009 میلادی ازبکستان یکی از سه کشور پایین دست حوضه آمودریا ، با مصرف بیشتر از آب آمودریا برای تولید برق توانست برق حاصل از توربین های که بر آمودریا نصب شده بود را به افغانستان با قیمت خوبی بفروشد، این عمل ازبکستان باعث شد که تاجیکستان و قرقیزستان تصمیم بگیرند آب بیشتری برای تولید برق در پشت سدهای خود نگهداری کنند که این موضوع باعث کمبود آب در قزاقستان و کاهش آبیاری مزارع ازبکستان گردید و تنش های را بوجود آورد. سد راغون تاجیکستان به طور جدی معضل آبی در این منطقه را تشدید خواهد کرد. مناطق مرزی در نزدیکی سین کیانگ- منطقه مسلمانان چین- به یخچال های تیان شان که منبع آب تاجیکستان قرقیزستان است نیاز مبرم دارند.
مرکز بین المللی علوم زمین اعلام کرده است که بین سالهای 1961 تا 2012 میلادی، کوههای تیان شان 27 درصد از حجم یخ را از دست داده است این یعنی از دست دادن سالانه تا 5.4 کیلومتر مکعب آب در سال. طبق گزارشات نشریات محلی یک کشاورز محلی و یا مقامات محلی مسئول توزیع آب لوله کشی از یک کانال مشترک، آماده هستند تا یکدیگر را برای تسلط بر آب به قتل برسانند. مقامات رسمی توضیح می دهند که چگونه در دهه های گذشته کشاورزان به طور فزاینده ای برای نزاع ودرگیری تلاش می کنند و از ارتباط خود با مقامات برای تأثیرگذاری بر زمان بندی و مدت زمان اختصاص آب به زمین هایشان استفاده می نمایند. آلودگی در بخش صنایع ، کشاورزی و صنایع معدنی در مناطق ساحلی رودخانه آمودریا به زندگی انسانها آسیب می رساند. این در حالیست که در سال 2016 میلادی موسسه منابع جهانی نقشه ای تحت عنوان بحران آب منتشر کرد که به وضوح کمربند مغولستانی- عربی(شامل کشورهای آسیای مرکزی به همراه مغولستان، افغانستان، ایران، پاکستان و شبه جزیره عربستان می باشند) را نشان می دهد که از کمبود و بحران بالای آب برخوردارند.
کمبود آب شیرین تنها بخشی از مجموعه گسترده تر مشکلات کمبود آب در حوضه آمودریا است. فقدان آب برای کشاورزی(شبکه های آبیاری ازبکستان 50 درصد از منابع آب را از دست می دهند )، همچنین آلودگی آمودریا و سیردریا با محتوای زیاد نمک و مواد شیمیایی آبیاری برای کشاورزی را با وضعیت بحرانی روبه رو می کند در نتیجه شاهد بحران اجتماعی و اقتصادی در مناطق واقع در پایین رودخانه آمودریا و همچنین پایین رفتن کیفیت زندگی در کشورهای منطقه مورد مطالعه هستیم، زیرا جمعیت کمبود آب را تجربه می کنند و مجبور به مصرف آب با محتوای نمک زیاد هستند. این در حالیست که میزان تولد در منطقه بالاست که کل تقاضا برای آب شیرین را افزایش می دهد.
همانطور که اشاره شد علیرغم تصور به اینکه چون تاجیکستان کشور دارای ذخایر غنی از آب و بی نیاز به منابع آبی خود است قطعا می تواند در خصوص انتقال آب از خاک خود به ایران به تنهایی اقدام نماید، باید تصحیح شود که این کشور دارای تنش های بسیاری با کشورهای همجوارش بر سر آب و حقابه آن است و نگاه به آن سوی مرزها برای هدایت بازارهای اقتصادی و تجاری خود دارد و دو ابرقدرت در پیرامونش یعنی چین و روسیه تصمیم گیرنده اصلی هر نوع قرارداد بین آنها و مجامع بین الملل هستند. از سوی دیگر وابستگی شدید کشورهای پایین دست به رودخانه آمودریا و نیاز چین به منابع آبی این رودخانه قطعا راه را برای انتقال آب به سوی ایران مشکل خواهد کرد و در نهایت وجود گروههای مسلح و تجزیه طلب در غالب کشورهای حوضه آمودریا بخصوص در دره فرغانه نخواهد توانست امنیت را برای لوله های انتقال آب به ایران به همراه آورد و در برهه های هم می تواند گروکشی و دادن امتیازات خاص به گروههای تجزیه طلب، روابط ایران را با تاجیکستان و دیگر کشورهای حوضه آمودریا دچار چالش و ضعف کند. پیشنهاد می شود به جای راه حل رویایی ترانزیت آب از تاجیکستان و هر طرح غیر علمی دیگر (نظیر انتقال آب خزر-کاسپین- به کویرهای مرکزی ایران)که هیچ منفعت و سودی را نصیب ایران نخواهد کرد و برعکس می تواند مشکلات جدی را برای امنیت و اقتصاد ایران به همراه آورد، به فکر پیگیری حق آبه رودخانه هیرمند و همچنین بهره برداری بهینه از روان آب ها و رودخانه های سطحی و زیر سطحی در نواحی کوهستانی البرز و زاگرس و آبخیزداری در این مناطق، احداث فاضلابهای صنعتی برای برگشت مجدد آب به چرخه زیست شهری(همانند اغلب کشورهای صنعتی)، استفاده از کشت کم آب بر و گسترش سفره های آب زیرزمینی مصنوعی و نیمه طبیعی در نواحی کویری و بیابانی با توجه به فن آوری های نوین در این عرضه باشیم.
کلمات کلیدی: انتقال آب، ایران، تاجیکستان،حوضه آمودریا، بحران های ژئوپلیتیکی، مریم وریج کاظمی.
