دکتر مریم خالقی نژاد
تحلیلگر مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح ipsc
مردم افغانستان که در اشفته ترین روزهای زندگی خود به سر می برند با تضعیف دولت و غلبه طالبان بر اکثر بخش های کشور روبه رو شده اند. شاید یکی از علت های ناکامی دولت در این جدالِ داخلی، دلسردی و بی تفاوتی مردم در حمایت از آن باشد که عدم مشارکت بالای مردم در انتخابات را می توان علت نارضایتی از وضع داخلی به خصوص وضع اقتصادی کشور دانست. به عبارتی بی تفاوتی مردم نسبت به جدال های داخلی بر سر مسند قدرت به معنای وضعیت نامطلوب و نارضایتی در ابعاد مختلف تلقی می شود.
بدین صورت که با خروج نیروهای خارجی زمینه برای تسلط طالبان بر کشور افغانستان فراهم شد و طالبان با شعارها و برنامه های خود در جهت تشکیل حکومت اسلامی در افغانستان در حال پیش روی است و نیروهای مردمی عکس العمل خاصی برای همراهی دولت از خود نشان نداده اند. اما در این آشفته بازار انچه که از عوامل موثر در تغییر واکنش مردم به درگیری های سیاسی داخلی بوده ، وضعیت اقتصادی نامطلوب است که عرصه زندگی را برای مردم افغانستان روز به روز تنگ تر میکند به همین دلیل در صورت ادامه دار بودن این وضعیت، به نظر می رسد در این کشور بحران انسانی ناشی از جنگ در حال ظهور است و این رخداد دور از انتظار نیست چرا که از نتایج جنگ های داخلی با حمایت خارجیان ظهور بحران های مختلف انسانی می باشد که اولین و مهمترین آن از نظر اقتصادی است.
اقتصاد افغانستان، اقتصادی شکننده است که بشدت به کمک کشورهای دیگر وابسته شده است. بخش خصوصی بسیار ضعیف است، طوری که بیشتر مردم به کشاورزی مشغول هستند و اشتغال در کشاورزی با بهره وری پایین متمرکز است (44 درصد از کل نیروی کار در کشاورزی کار می کند و 60 درصد خانوارها از کشاورزی درآمد کسب می کنند). توسعه و تنوع بخش خصوصی با ناامنی ، بی ثباتی سیاسی ، نهادهای ضعیف ، زیرساخت های ناکافی ، فساد گسترده و یک فضای دشوار تجاری رو به رو و محدود شده است(افغانستان در نظرسنجی انجام تجارت سال 2020 در 173rd. از 190 کشور قرار داشته است). در سالها پیش با افزایش کمک های خارجی از سال 2002 ، افغانستان بیش از یک دهه رشد سریع اقتصادی و بهبود نسبت به شاخص های مهم اجتماعی را داشته است. رشد سالانه به طور متوسط 9.4 درصد بین سال های 2003 و 2012 است که ناشی از یک بخش خدمات پررونق با کمک و رشد زیاد کشاورزی است. اما در بعد از آن به دلیل افزایش مشکلات سیاسی و امنیتی در این کشور و تاثیر بر کمک های خارجی، اقتصاداین کشور بین سالهای 2015-2020 فقط 2.5 درصد رشد را داشته و سودها در برابر شاخص های توسعه با کندی روبرو شده اند یا در برخی موارد معکوس شده اند. اکنون نیز با کنترل طالبان و افزایش قلمرو تحت تسلط و شدت گرفتن حملات به اهداف نظامی و غیرنظامی بی تردید هزینه های اقتصادی مقابله با آن نیز افزایش یافته و وضع را از سالهای قبل بدتر کرده است.
طبق آمار اعلام شده در گزارش سالانه اقتصادیِ چشم انداز توسعه آسیا در سال 2020 پیش بینی کرده بود که تولید ناخالص داخلی افغانستان 5 درصد کاهش یافته و عوامل موثر بر این روند کاهشی چالش های امنیتی و سیاسی، بیماری همه گیر کرونا و خشکسالی بوده که باعث بروز بحران های مختلف در افغانستان شده و این کشور را از کمترین رشد اقتصادی در کشورهای جنوب آسیا برخوردار کرده است. در طول این سالها اگرچه اقتصاد افغانستان در مجموع از سالهای 2001 به بعد روند رو به رشدی را داشته اما به دلیل عدم توزیع درست خدمات ، مشکلات سیاسی کاهش کمک و سرمایه گذاری های خارجی و به تبع ساختار اقتصادی نامناسب، مشکلات اقتصادی همچنان به قوت خود باقی مانده است (world bank)آمار مربوطه مربوط به قبل از اوجگیری این اتفاقات اخیر بوده است که بی تردید در زمان کنونی باید وضع بدتر از این امار باشد که وضعیت موجود گواهی بر آن است.
از نتایج طبیعی یک جنگ و آشفتگی داخلی در هر سرزمین علاوه تاثیرات اقتصادی و وضعیت ضعیف اقتصادی جمعیت، در وهله دوم مساله امنیت غذایی است . عدم وجود و تامین غذایی سالم برای برخی از مردم افغانستان معضل اساسی این کشور شده است که حلقه فقر و گرسنگی را در شرایط کنونی روز به روز گسترده تر می کند به این دلیل که افزایش ناامنی غذایی با میزان درآمد و کمبود درآمد رابطه مستقیمی دارد. اگرچه برخی تدابیر سازمانهای جهانی برای عدم مصونیت غذایی اتخاذ شده که از جمله آنها پروژه صحتمندی بانک جهانی است و به منظور تامین امنیت دارویی و غذایی به طور کلی بهبود سلامتی و مصونیت غذایی برای افغانستان تبیین شده است اما نیاز است تا به صورت اساسی و ریشه ای به اتخاذ برنامه ای دراز مدت برای این مشکل پرداخته شود که ریشه آن در فقر اقتصادی قرار دارد. برخی منابع اعلام کرده اند که “براساس یافته‌های یک نهاد زیر مجموعه سازمان غذایی جهان (WFP) و سازمان غذا و کشاورزی (FAO)، بیش از چهار میلیون شهروند افغانستان در حالت اضطراری عدم مصونیت غذایی قرار دارند.افزون بر این، کمبود غذا زندگی حدود ۱۰ میلیون شهروند افغانستان را تهدید میکند و بیش از ۱۵ میلیون نفر دیگر نیز از این بابت نگران هستند. در این میان تنها حدود ۱۱ میلیون شهروند از نگاه غذایی احساس امنیت می‌کنند. سازمان غذایی جهان (WFP) نیز اعلام کرده در حال حاضر از هر سه شهروند افغانستان، یک تن مصونیت غذایی ندارد. به گفته این نهاد، وضعیت در ماه‌های آینده وخیم‌تر و سبب بیجا شدن و بدتر شدن امنیت غذایی خواهد شد.”( خبرگزاری موج: خرداد ماه 1400).
اکنون که طالبان بر اکثر مناطق تسلط یافته منجر به دامن زدن به این بحران شده چرا که این گروه با تصرف مرزهای مختلف باعثِ ایجادِ موانع بیشتر و دامن زدن به مساله تامین کالاهای غذایی و دارویی در این مسیر شده است برای مثال با تصرف و به دست گرفتن مرز اسلام قلعه با ایران و یا مرزهای این کشور با چین ، ترکمنستان، تاجیکستان و برخی مرزهای دیگر برخی ناامنی ها ظهور پیدا کرده و در نتیجه کمک رسانی به خصوص از بخش آسیای میانه به این وضعیت فاجعه بار در افغانستان را منحل و یا به شدت سخت کرده است بنابراین تصرف بخش های مرزی توسط طالبان باعث دامن زدن به بحران اقتصادی و غذایی در افغانستان شده است.
بعد از مساله امنیت و مصونیت غذایی، مهاجرت یکی دیگر از دغدغه هایِ وضعیت کنونی افغانستان است. به نظر نمی رسد در سالهای کنونی و بخصوص در این شرایطِ حاد، مهاجرت مردم افغانستان به کشورهای دیگر صرفا به خاطر مسائل امنیتی باشد بلکه ناشی از فقر اقتصادی و نیاز مادی بوده است که مردم را وادار به مهاجرت در کشورهای دیگر نموده و ادامه خواهد داشت که احتمال افزایش بیجا شدن و مهاجرت شهروندان افغانستان با توجه به وضع موجود بعید نیست.
براساس آمار سازمان ملل متحد در حال حاضر افغانستان حدود پنج میلیون آواره داخلی دارد و ۲.۵ میلیون افغان در سراسر جهان رسما به عنوان مهاجر ثبت گردیده اند و حدود ۱۸.۵ میلیون نفر، یعنی حدود نیمی از جمعیت افغانستان به کمک های بشردوستانه نیاز دارند. در مقابل به جز عوامل داخلی برخی از کشورها مانند اروپا و امریکا برخی شرایط را برای اجازه و زمینه ی ورود مهاجران افغانی به کشورشان اعلام کرده اند که خود باعث افزایش موج بیشتر مهاجران افغان به سرزمین های دیگر خواهد شد (www.info migration). در خصوص پیش بینی وضعیت کشور : وجود بحران اقتصادی ناشی از درآمد کم و وضع نامطلوب اقتصادی از یک سو از سوی دیگر مواردی مانند خشکسالی و بیماری کرونا و همچنین درگیری سیاسی منجر به وضع نامطلوب کنوین در افغانستان شده است. طالبان با به دست گرفتن قدرت اکنون اگرچه به میدان گفتگو امده است اما در طول تاریخ با عملِ خود ثابت کرده که اهل گفتگو نمی باشد و تنها برای برخی اهداف خود در پای میز مذاکره نشسته است. بنابراین طبق رفتار تاریخی این گروه نباید انتظار متعهد بودن و یا حاصل شدن نتایج خوبی از مذاکرات با طالبان داشته باشیم . از طرفی هم این احتمال دارد که در حال حاضر مردم افغانستان به دولت بسیار دلسرد شده و طالبان در پی جلب نظر مردم باشد و بخواهد پشتوانه مردمی و برخی دولتهای همسایه را در مسیر راه داشته باشد.
در یک جمع بندی بحران کنونی در افغانستان نه یک امر تصادفی و غیر قابل پیش بینی بلکه امری کاملا برآمده از درگیری قدرتهای داخلی برای بدست گرفتن اداره کشور می باشد که اگر هر کدام از جناح ها به طور کامل بر قدرت دست بیابند و در وهله اول به این معضل اقتصادی و امنیتی غذایی نپردازند عواقب ناشی از فقر و وضع معیشت بسیار پایین و مهاجرت افزایشی، در سراسر افغانستان منجر به ایجاد بحران انسانی در این کشور خواهد شد که نارضایتی ها را دوچندان و زمینه را برای آشوب های داخلیِ بیشتر فراهم میکند.
کلمات کلیدی: افغانستان, طالبان,اقتصاد, امنیت, غذا, مهاجرت
منابع :
خبرگزاری موج، بیش از 14 میلیون تن در افغانستان فقر غذایی دارند، خرداد ماه 1400، قابل دسترسی است در https://www.mojnews.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-
- World bank.org. its available on https://www.worldbank.org/en/country/afghanistan/overview
- Info migration .com
