بازیگران نوظهور کلیدی نظام سیاسی عراق

By ipsc

شهریور 8, 1401

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

با سقوط رژیم صدام حسین در سال 2003 بازیگران سیاسی جدیدی که نماینده اقلیت کرد و اکثریت شیعه در عراق هستند، قدرت را از گروه هایی اقلیت سنی عرب سلب ، و بر مسند قدرت قرار گرفتند.نظام سیاسی عراق با این تحول، با چالش‌های متعددی از جمله تحریم سیاسی سنی‌ها، تهدید جدایی طلبی کردها و دو جنگ فرقه‌ای روبرو شد. ودر حال حاضر با بی‌ثباتی ،درگیری های داخلی و عدم تشکیل دولت پس از انتخابات پارلمانی 2021 جدیدی مواجه شده است. چهره‌های سیاسی پیشرو شیعه برای حاکمیت خود ، به این بحران دامن زده اند. اگرچه نظام سیاسی عراق دیگر با بحران وجودی مواجه نیست، اما درگیری های سیاسی در میان شیعیان خطر ایجاد شکل جدیدی از بحران را به همراه دارد.این بحران هم در نظم سیاسی داخلی و هم در ارتباط با سیاست خارجی خصوصا کشورهای عربی تاثیر گذار است.اما هدف از این بحران ها توسط جنبش های نوظهور شیعه-اسلامی چیست؟ و چه تاثیری در روابط سیاست خارجی با کشورهای عربی دارد؟

نظام سیاسی عراق

پس از سرنگونی بعثی ها در سال 2003 ، ساختار سیاسی جدیدی در عراق پایه گذاری شد، و بازیگران اصلی آن را گروه های شیعی،کردها و سنی ها تشکیل دادند. در این نظم سیاسی اجتماعی نوین عراق، نخست‌وزیری به شیعیان، ریاست مجلس به سنی‌ها و رئیس جمهور به کردها واگذار شده است. معیار این تقسیم بندی شکاف های اجتماعی بود.در مرحله اول شکاف قومی که عراق را به دو جامعه کرد و عرب، و در مرحله دوم شکاف مذهبی موجب تشکیل دو جامعه شیعه و سنی شده است.بنابراین نظام سیاسی نوین عراق بر مثلث قدرت بنا شده است. این تحول در نظام سیاسی سبب ظهور تعدادی از احزاب سیاسی کوچک شد ، و احزاب اصلی خارج نشین فعالیت خود را در داخل کشور از سر گرفتند. (1)

اگرچه طایفه و قبیله نقشی سنتی در جامعه عراق دارند، اهمیت و نفوذ آنها در عرصه سیاسی از زمان تاسیس دولت مدرن عراق در یک قرن پیش در نوسان بوده است. افزایش حضور آنها در نهادهای دولتی و نفوذ آنها نوعاً نشانه ضعف دولت و احزاب سیاسی بوده است. (2)

در این نظم سیاسی نوین، عراق یک سیستم نمایندگی تناسبی را اجرا می کند که برای انعکاس ساختار قومی-فرقه ای کشور طراحی شده است. در نتیجه، هیچ حزبی از سال 2005 نتوانسته است اکثریت را به دست آورد،و کشور در بلاتکلیفی سیاسی گیر کرده است.

گرچه بعضی از گروه های تحلیل گر غربی، این رویدادها را به عنوان مبارزه ای بین اردوگاه های طرفدار غرب و ایران تلقی می کنند، اما واقعیت این است که احزاب رقیب در گرایش های ایدئولوژیک خود همپوشانی دارند.(3)

-نقش احزاب در نظام سیاسی عراق

همزمان با ساختار سیاسی نوین در عراق، و تشکیل احزاب سیاسی نوظهور کوچک ،قدرت احزاب وارد حکومت شد.در آخرین انتخابات عراق،کمیسیون عالی مستقل انتخابات 267 حزب رسمی و 49 حزب دیگر در حال تکمیل را اعلام کرد . با این وجود، تعداد احزاب مهم و فعال حداکثر از یک دوجین تجاوز نمی کند.

تشکیل این احزاب فقط فضای سیاسی عراق را به شدت شلوغ کرده اند. بسیاری از احزاب جدید به موازات احزاب اپوزیسیون سابق عراق تأسیس شدند که برخی از آنها چیزی جز شاخه ها یا جناح های منشعب از احزاب قدیمی نبودند. گروه بزرگتر دیگر سازمان ها و احزاب جدیدی بودند که رهبران آنها در رژیم قبلی در تبعید نبودند. از جمله مهمترین آنها جنبش صدر بود که چندین سازمان سیاسی و نظامی از جمله عصائب اهل الحق، جنبش نُجَباء و غیره از آن جدا شدند.(4)

بازیگران نوظهور کلیدی سیاسی عراق در دو قومیت عرب ها و کردها و مذاهب شیعه و سنی برجسته است.از بین بازیگران نوظهور سیاسی شیعه-اسلامی در عراق چندین حزب از قدرت بالایی در حاکمیت برخورداند از جمله:

الف-حزب الدعوه الاسلامیه:این حزب که سران آن در خارج از عراق بودند بعد از صدام به عراق بازگشتند.و در سیاست به گونه ای برجسته شد که یکی از رهبران ارشد آن از جمله نوری مالکی دو دوره و حیدر العبادی یک دوره نخست وزیر شد.

ب-مجلس اعلای اسلامی عراق:یکی از گروه های تاثیرگذار در ساختار نوین سیاسی است.این مجلس به ریاست عمار حکیم و با تفکر مذاکره با استفاده از ظرفیت های مدنی اهداف خود را پیش می بردند. عمار حکیم حزب مجلس اعلای اسلامی عراق را کنار گذاشت و حزب سیاسی “حکمت” را تاسیس کرد.

ج- جنبش صدر به رهبری مقتدی صدر ، روحانی شیعه که به شدت مخالف حضور نیروهای خارجی در عراق بود، به عنوان یکی دیگر از حزب های قدرتمند شیعی ظاهر شد.(5)

جریان صدر با نفوذ در اقشار فقیر و نفوذ در بین عشایر جیش المهدی را راه اندازی کرد.

د- حزب فضیلت اسلامی:یکی از احزاب نوظهوری است که بعد از سقوط صدام با رهبری آیت الله محمد یعقوبی تشکیل شد.اما با اختلافی که مقتدی صدر ایجاد کرداز او جدا شدند.چون این مرجع از صدریان میانه روی است که پایبند به دو تفکر شهیدان صدر است.

ه- ایت الله سیستانی: یکی از مراجع بزرگ شیعیان است که رهبری شیعیان را برعهده دارد.این مرجع از پایگاه قوی در بین مردم برخوردار است.ایشان قائل به تقیه و عدم دخالت حوزه در امور سیاسی است.

2-اهل سنت

اعراب اهل سنت عراق ،کشورهای عربی را حامی طبیعی و دائم خود تلقی می کنند و حتی بخشی از رفتارها و نقش آفرینی های گروه سنی بر اساس دیدگاه ها و خط مشی های دولت های عربی هستند.شبه نظامیان سنی برآیندی از افراطیون سلفی،تکفیری هستند، که از حمایت مادی و معنوی کشورهای عربی برخوردارند. حزب اسلامی عراق (شاخه عراقی جنبش اخوان المسلمین)یکی از احزاب مهم اهل سنت می باشد.

3-کردهای عراق

کردهای عراق بعد از صدام در چارچوب قانون اساسی جدید خودمختار شدند.این تحول بر عامل ژئوپلیتیکی تاثیر گذاشته و موجب مشارکت مهم کردها در قدرت سیاسی شده است.در حال حاضر کردهای عراق علاوه بر ریاست جمهوری و چندین پست در وزارت خانه ،احزاب متعددی در شمال عراق فعالیت دارند. از جمله حزب دموکرات کردستان عراق،حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق و حزب سوسیالیست کردستان است.(6)

در حال حاضر چهره‌های سیاسی پیشرو شیعه، کشور را دچار بحران کرده اند.این یک درگیری حل نشده مهم بین مجلس اعلای اسلامی در عراق که جریان اصلی و عملگرا و جنبش پوپولیستی مقتدی صدر است.(7) در لحظات زود گذر ثبات، احزاب شیعه یکدیگر را برای قدرت به چالش کشیده اند.این بلاتکلیفی سیاسی مانع از اصلاحات حکومتی است که به شدت مورد نیاز است. در گذشته، حامیان و متحدان رهبران شیعه بی‌توجهی رهبران به جوامع خود را به دلیل نگرانی‌هایي چون مبارزه با تروریسم را توجیه می‌کردند. امروز، چنین تهدیدهایی کمتر فوری هستند و مردم عراق بیشتر بر بهبود حکومت و خدمات متمرکز هستند.

مقتدی صدر، رهبر جنبش صدر، به دنبال تثبیت سلطه خود – و تنزل دادن رقیب دیرینه شیعه خود، نخست وزیر سابق نوری المالکی، به حاشیه های سیاسی بوده است. او تلاش کرده ،تا سهم خود از کرسی را به تلاشی برای تحکیم سهم شیعیان از قدرت تبدیل کند و با حزب دمکرات کردستان و ائتلاف سیاده سنی (حاکمیت) متحد شد. صدر مدل سنتی اجماع را که همه احزاب سیاسی را در بر می گیرد رد کرده است و در عوض می خواهد دیگر احزاب شیعه را به مخالفت وادار کند.(8)

اتحاد بین فرقه‌ای مردمی میان صدریان و سنی‌ها در توانایی آن‌ها در توافق بر سرتشکیل دولت اکثریت (و نه یک دولت اجماع) باعث ایجاد شکاف درون شیعیان، بین صدریان و چارچوب هماهنگی شیعیان شده است.(9) صدر علاوه بر این که به مدت 10 ماه پارلمان عراق را فلج کرده است، به تازگی «صالح محمد العراقی»، از رهبران نزدیک به صدر خواستار عدم مشارکت همه احزاب سیاسی، از جمله جریان صدر در انتخابات آتی عراق شد. این امر سبب موضع گیری تمام احزاب نوظهور سیاسی شد.(10)

روند بحران سیاسی در عراق بخاطر اختلافات میان احزاب سیاسی شیعی است ، و تا امروز تعیین رئیس جمهور و تشکیل دولت در عراق ناکام مانده است.این خطر اعتراضات مردمی را در میان مردم عراق، که در حال حاضر از خدمات ضعیف و فساد ناامید شده اند، به دنبال دارد.

عملکرد احزاب سیاسی عراق در دو دهه گذشته در سه هدف: الف)گذار از یک نظام سیاسی اقتدارگرا به یک نظام دموکراتیک و کثرت گرا از طریق همکاری بین احزاب ب) مشارکت احزاب در مدیریت تبدیل ایالت از یک سیستم مرکزی به یک سیستم فدرال ج) و توانایی احزاب در مدیریت تحول اجتماعی ناموفق بوده است.

جغرافیای گسترش احزاب عراقی، وابستگی ها و رهبران آنها در مناطق خاصی از کشور متمرکز شده اند. به همین دلیل هیچ حزب عراقی در طول هیچ یک از پنج دور انتخاباتی که پس از تصویب قانون اساسی برگزار شد، در تمام استان های عراق نمایندگانی به دست نیاورده است.

بعضی از احزاب از پوشش مذهبی بهره می برند، تا جایی که برخی از احزاب سیاسی فقط جبهه مستقیم روحانیون خاص یا نمایندگان گروه های مذهبی خاص هستند. این آمیختگی بین امر دینی و امر سیاسی، ارزیابی و رفع خطاهای سیاسی را دشوارتر کرده است. این امر باعث شده که رهبران سیاسی و حزبی در غیاب نهادهای مناسب حزبی برای حل اختلافات سیاسی به روحانیت متوسل شوند. با توجه به نقش کلیدی احزاب یکی از ابزارهای مهم برای اصلاح نظام سیاسی، اصلاح نظام حزبی است.(11)

-تاثیر بحران داخلی عراق در روابط با کشورهای عربی

اکثر کردها ، سنی‌های عراق و نخبگان سیاسی عراقی که آنها را نمایندگی می‌کنند – از سال 2003 روابط خوبی با کشورهای خلیج فارس داشته‌اند. اما این روابط به شخصیت‌های در قدرت بستگی دارد. سه سال گذشته نشان داده است که موقعیت منطقه ای عراق را می توان از طریق روابط سیاسی، تجاری و اقتصادی با کشورهای عربی خلیج فارس که به دنبال متعادل کردن نفوذ ایران هستند، ارتقا بخشید. از سوی دیگر، با توجه به جهت گیری ناسیونالیستی خود، همیشه این امکان وجود دارد که یک دولت تحت سلطه صدر بتواند رویکرد تقریبا مشابهی را اتخاذ کند که بتواند محتاطانه به ادغام مجدد با جهان عرب ادامه دهد و فاصله ای برابر بین ریاض و تهران بیابد. به نظر می رسد برخي احزاب سیاسی در واقع برای پیوستن مجدد عراق به همسایگی عرب خلیج فارس همسو هستند.(12)

اخیرا عمارالحکیم رهبر حزب سیاسی حکمت ، از عربستان سعودی خواست تا معمای سیاسی عراق را حل کند.عمار الحکیم ، یکی از رهبران ائتلاف حامی ایران که در عراق به عنوان «چارچوب هماهنگی» شناخته می‌شود، در سفر به ریاض از دولت سعودی درخواست کرد برای حل بحران سیاسی طولانی مدت و جدی در عراق میانجیگری کند.

رهبران سیاسی چارچوب هماهنگی قصد دارند بهترین روابط ممکن را با عربستان سعودی حفظ کنند و در عین حال با ایران بمانند. شکنندگی اقتصاد و زیرساخت های انرژی عراق در حال حاضر،مشارکت عربستان سعودی را که بهترین شریک ممکن برای توسعه عراق است، ضروری می کند.(13)

در زمان تصدی دولت نوری المالکی، نخست وزیر، تحت الشعاع سیاست های فرقه ای قرار گرفت، که منجر به تیرگی روابط با کشورهای عربی خلیج فارس شد. با حمله گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) در سال 2014، کشورهای حاشیه خلیج فارس انگیزه خود را برای بازسازی روابط با همسایه خود به ویژه در دوره جایگزینی مالکی، نخست وزیر حیدرالعبادی (2014-2018) احساس کردند. در میان کشورهای خلیج فارس، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی و قطر پس از سال 2003 بیشترین تعامل را با عراق داشته اند .

کنفرانس بغداد و گفت وگوی سازنده بر همکاری های منطقه ای در برابر چالش های مشترک ، نشان دهنده تمایل خلیج فارس و منطقه برای پذیرش ظهور مجدد منطقه‌ای عراق بود .این نقش جدید عراق برای کشورهای عربی برای مهار نفوذ ایران است.

تحلیلگران با نزدیکی عراق به کشورهای عربی، تفاوت هایی را در رویکردهای ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس درقبال عراق شناسایی کرده اند. کشورهای حاشیه خلیج فارس سیاست عدم مداخله سیاسی درسیاست های عراق را در پیش گرفتند. و به جای آن در اقتصاد و نهادهای کشور سرمایه گذاری می کنند

از آن جایی که جنگ علیه داعش و تهدید اصلی مستقیم آن به پایان رسیده است ، عراق شاهد فاصله گرفتن مردمی از نفوذ ایران، هم از نظر انتخاباتی و هم از نظر سیاسی است . این تحولات منطقه ای نشان می دهد که کشورهای حاشیه خلیج فارس سعی دارند به طور کامل با بغداد تعامل داشته باشند. (14)

سخن پایانی

درگیری های داخلی و عدم تشکیل دولت توسط احزاب پیشرو شیعه برای حاکمیت خود ، علاوه برخطر اعتراضات اجتماعی درگیری های مسلحانه را به دنبال دارد.چون احزاب سیاسی هرکدام شعبه ای از گروه های شبه نظامی را تشکیل داده اند. از طرفی دیگر با تغییر تاکتیک عدم مداخله کشورهای عربی در سیاست داخلی عراق، نقش شیعیان کم رنگ تر خواهد شد و احتمال پررنگ شدن اقلیت سنی با حمایت کشورهای عربی بیشترخواهد شد.

reference

1-https://www.britannica.com/place/Iraq/Government-and-society

2-https://www.mei.edu/publications/changing-rules-game-reforming-party-system-iraq

3-https://epc.ae/details/publications/mapping-political-actors-in-iraq

4-https://www.mei.edu/publications/changing-rules-game-reforming-party-system-iraq

5-https://www.britannica.com/place/Iraq/Government-and-society

6-http://afkarenow.ir/2011/12/29/%D8%AC%D8%B1%

7-.https://www.diis.dk/en/research/shia-islamist-political-actors-in-iraq-who-are-they-and-what-do-they-want

8-https://epc.ae/details/publications/mapping-political-actors-in-iraq

9-https://arabcenterdc.org/resource/the-quiet-kurdish-rivalry-over- iraqs-presidency/

10-https://www.isna.ir/news/1401060604104/%D9%88%D8%A7%DA

11-https://www.mei.edu/publications/changing-rules-game-reforming-party-system-iraq