دکتر عباس پارسيان
تحليلگر منطقه اي
تحليل فرآيندهاي حاکم بر صحنه مناسبات ايران و تاجيکستان نيازمند شناخت مشخصه هاي اين روابط است.روابط ايران و تاجيکستان تاريخي و فرهنگي است.مناسبات دو کشور بين الدولي است.زبان مشترک برخلاف انتظارها تاثيري در کاهش يا افزايش روابط فيمابين ندارد.ملت هاي دو کشور نقش تعيين کننده اي در روابط دو کشور ايفا نمي کنند.مناسبات اقتصادي سهم تعيين کننده اي در روابط دو کشور نيافته است.دو کشور داراي تهديدات مشترکي بواسطه همسايگي با افغانستان هستند.
تروريسم و قاچاق مواد مخدر دغدغه واحد تهران و دوشنبه است.تفاوت هاي مذهبي برنزديکي فرهنگي دو کشور سايه انداخته است.سياست هاي نادرست نتوانسته توازني ميان توقعات و منافع در روابط دو کشور ايجاد کند.گزاره هاي موجود در متن روابط ايران و تاجيکستان گواه آن است که بسترها و فرصت هاي باالقوه در روابط فيمابين يا ناديده يا بدرستي مورد بهره برداري قرار نگرفته اند. تقارن پيوندهاي روسيه و تاجيکستان و همچنين روابط روسيه و ايران به آسودگي خاطر سياسي دوطرف منجر شده و به انفعال ديپلماسي موجود دامن زده است.درحاليکه مشترکات مي توانست روابط تهران دوشنبه را در اوج و در قله بنشاند بعلت فقدان شالوده قوي و نبود چشم انداز واقعي اکنون آن را در وضعيتي شکننده و ناپايدار قرار داده است.دورانديشي واقع بينانه بيش از هر چيز طرفين مناسبات زيانديده ايران و تاجيکستان را به اقدام و عمل فوري فراخوانده است.درک شرايط موجود و محاسبه دقيق مطالبات جديد مي تواند ظرفيت دو کشور را در مديريت وضعيت نامطلوب فعلي و خلق فرصت هاي مورد دلخواه بالا ببرد.برزخ روابط ايران و تاجيکستان اکنون تحت تاثير عوامل بيروني قرار دارد.چين بازار تاجيکستان را قرق کرده است.امنيت خارجي تاجيکستان را روسيه تامين مي کند.نگراني کنوني دوشنبه بر مهار افراط گرايي صادراتي از افغانستان و خاورميانه عربي به داخل کشور متمرکزشده است.مقامات تاجيکستان بدرستي ايران را سرنخ توليد و گسترش افراط گرايي مذهبي در منطقه نمي دانند. درعين حال دولتمردان تاجيک از سياست دو ضلعي ايران در روابط همزمان با دولت و حزب رقيب دولت ناراضي هستند.زمينه هاي رشد افراط گرايي اسلامي از نوع وهابي-سلفي آن دغدغه قابل توجه دوشنبه مي باشد.قرابت مذهبي تاجيکستان و ساير کشورهاي آسياي مرکزي محمل مناسبي براي پيشبرد نگاه نو کشورهاي عربي در عرصه رقابت هاي منطقه اي فراهم کرده است.تعامل و تقابل هاي سياسي و ايدئولوژيکي به موضوع واحد دولت هاي عربي خاورميانه براي بدست آوردن سهم بيشتري از ترتيبات جديد در منطقه آسياي مرکزي تبديل شده است.به موازات دورخيز ترکيه کشورهايي مانند عربستان سعودي و قطر نيز در تلاشند تا در آسياي ميانه جاي پاي خود را تقويت و در زورآزمايي با رقبا عقب نمانند.نياز تاجيکستان و بطورکلي کشورهاي حوزه آسياي ميانه به منابع مالي کشورهاي عربي براي توسعه و عمران شرايط خوبي را براي حضور کشورهاي شاخص عربي در اين منطقه مهيا کرده است.قابل انکار نيست که نزديکي کشورهاي آسياي مرکزي از جمله تاجيکستان به کشورهاي عربي نيز هيچگاه بدون خطر نبوده است.سرمايه عربي و افراط گرايي عربي وجوه متتعارض منافع و مصالح را پيش روي ديپلماسي کشورهايي نظير تاجيکستان قرار داده است.بي شک افراط گرايي اسلامي منبعث از خاورميانه عربي سبب شده است تا آسياي مرکزي در تحکيم مناسبات خود با کشورهاي عربي سياست احتياط آميز يک گام به پيش و دو گام به پس را در پيش بگيرد.نگاهي به آمار شهروندان آسياي مرکزي ازجمله تاجيکستان که عموما تربيت شده مدارس ديني کشورهاي عربي هستند و به گروه هاي افراط گرايي همچون داعش پيوسته اند چالشي نيست که مقامات آسياي مرکزي بتوانند آن را ناديده بگيرند.شتاب گيري کشورهاي مطرح عربي مانند عربستان، قطر و امارات براي سرمايگذاري اقتصادي در پروژه هاي عمراني و اعطاي تسهيلات به تاجيکستان همواره براي دولتمردان تاجيک محل دغدغه و تشکيک بوده است.مي توان نتيجه گرفت که صرفنظر از صورت ظاهري مناسبات بي اعتمادي ذاتي در روابط تاجيکستان و کشورهاي عربي نظير عربستان وجود دارد.از اين منظر مقامات در دوشنبه به رغم نياز به مساعدت هاي مالي پايتخت هاي عربي نسبت به نيات وعده دهندگان آن عميقا بدبين هستند.تاجيک ها بطور ماهوي ميان دو گزينه ايران و عربستان گزينه نخست را از هر حيث ترجيح مي دهند.با اين وصف تحولات جديد در عرصه هاي منطقه اي و بين المللي ضرورت باز تعريف و ساماندهي مناسبات دوجانبه را در تهران و دوشنبه ضروري ساخته است.بايد اذعان کرد که ايران و تاجيکستان در عرصه هاي نظري و عملي از هرگونه بازنگري براي ترسيم وضع مطلوب روابط خود بازايستاده اند.در مقابل متغيرهاي جديد سياسي و امنيتي تهران و دوشنبه را به بازسازي و خلق فرصت هاي سازنده براي احيا و تحکيم روابط گذشته فراخوانده است.در چنين وضعيتي تلاش مضاعف براي جبران عقب ماندگي ها به اولويت درجه يک ديپلماسي دو کشور تبديل شده است.اظهار نظرها نشان مي دهد که دولتمردان تاجيک منتظر پيشگامي برادران ايراني خود براي اعتماد سازي هستند.آنها مايلند تهران براي آنها روشن کند که قطار روابط خود را از کانال هاي رسمي در دوشنبه عبور خواهد داد.درک اين نکته از سوي مسولان تاجيک اهميت فوق العاده اي دارد مبني بر اينکه تحکيم دوستي با ايران بر اساس پيوندها و تجربيات پيشين قابل قياس با مناسبات پر ريسک با کشورهاي عربي نمي باشد.در مقابل موجب شگفتي است که تهران از بابت آينده روابط با همزبانان تاجيک خود خاطرجمع و براي ترميم آن عجله اي ندارد.ابهام و تيرگي در روابط تهران و دوشنبه که ناشي کم توجهي و بد سليقگي است با قدم هاي کم هزينه بهبود مي يابد. طولاني شدن وضعيت خاکستري در روابط تهران و دوشنبه احياي مجدد آن را پر هزينه تر و براي مغرضان فرصت بيشتري براي دوبهم زني ايجاد خواهد کرد.
