اولویت های ژئوپلتیکی ترکیه در دریای سیاه -سعید صارمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

نقش منطقه دریای سیاه در سیاست خارجی ترکیه در طول تاریخ تغییر کرده است . ترکیه از زمان آغاز جنگ سرد (1952) با توجه به نقش شوروی در منطقه دریای سیاه، عضو ناتو بوده است. با اینکه این کشور یک کشور اسلامی است ولی از یک اتحاد قوی با ایالات متحده و اتحادیه اروپا برخوردار شد. در اواسط قرن بیستم، دریای سیاه به عنوان منطقه ای از تماس مستقیم بین دو مخالف نیروهای نظامی-سیاسی: ناتو و پیمان ورشو ظاهر شد. در نتیجه، ترکیه دریای سیاه را به عنوان یک منطقه مرزی مجاور “محاصره خصمانه” دید.  پس از سرنگونی اتحاد جماهیر شوروی، دریای سیاه در ترکیه به عنوان یک راهرو دریایی دیده می شود که مسیرهای جایگزینی حمل و نقل و تجارت را به شرق و شمال اروپا و همچنین به قفقاز و آسیای مرکزی باز می کند.

 ایفای نقش رهبری در رقابت با روسیه:

یکی از مهم‌ترین حوزه‌های بازیگری ترکیه، منطقه‌ی دریای سیاه است . ترکیه تلاش می کند حداکثر منافع ملی خود را در این منطقه پی گیری نماید. این کشور در دریای سیاه در بین سه متغیر پی گیری جاه‌طلبی‌های خود، در نظر گرفتن حضور روسیه و همچنین تعهداتش به ناتو، قرار دارد. این شرایط وضعیت خاصی را برای ترکیه در دریای سیاه رقم‌زده است . از یک سو ترکیه در تلاش می کند تا موقعیت منحصربه‌فرد خود را در دریای سیاه به یک دارایی استراتژیک تبدیل کند اما هر چند دریای سیاه برای ترکیه نقش یک حوزه‌ی حیاتی را دارد و این کشور در کوشش برای پیگیری منافع خودش در این منطقه است. با این‌وجود منافع ترکیه در دریای سیاه با چندین مسئله گره‌خورده است که شامل تعهدات این کشور به ناتو و همچنین حضور روسیه است. شاید بتوان گفت از نگاه بسیاری بهترین استراتژی برای ترکیه ایجاد موازنه با گسترش همکاری‌های چندجانبه، زمینه را برای تأمین منافعش فراهم سازد. در همین راستا است که ترکیه اکنون کانال دومی را برای اتصال دریای سیاه با دریای مدیترانه و موازی با بسفر (کانال جدید 45 کیلومتری) تا سال 2023،را برنامه ریزی می کند.

از نگاه ترکیه دریای سیاه یکی از نقاط کلیدی اوراسیا است. این جغرافیا از لحاظ دارابودن منابع طبیعی، انسانی، انرژی و حمل و نقل در جایگاه بسیار مهمی قرار دارد. در طول دهه گذشته، سیاست آنکارا در منطقه دریای سیاه، بین تداوم و تغییر ناچیز بوده است خط مشی صفر کردن مشکلات با همسایگان” که ابتدا توسط حزب عدالت و توسعه (AKP) در سال 2009 مورد عمل قرار گرفت، جاه طلبی های ترکیه برای رهبری کوشش های چندجانبه اقتصادی و امنیتی پس از جنگ سرد، به رغم حمایت ایالات متحده و اروپا، به طور کامل تحقق نیافت . با این حال ساختارهای سیاسی ایجاد شده در دهه 1990، مانند سازمان همکاری های اقتصادی دریای سیاه (BSEC) 1371 به پیشنهاد ترکیه برای توسعه همکاری های اقتصادی و تجاری کشورهای حاشیه دریای سیاه و ابتکاراتی با هدف افزایش امنیت دریایی صورت گرفت، نتیجه بخش نبوده است.  از این دید هر چند مشارکت فعال ترکیه در سازمان همکاری های اقتصادی دریای سیاه نقش مهمی در کمک به این کشور در تحقق اهداف سیاست خارجی خود در منطقه ایفا می کند(این سازمان که در حال حاضر دوزاده عضو اصلی داشته و دارای کمیسیون های تخصصی بین دولی ، پارلمانی ، آکادمیک ، مالی ، تجاری و دانشگاهی بوده است) اما عملا موفق نبوده است. در این چارچوب از نگاه ترکیه کشور های عضو سازمان همکاری اقتصادی دریای سیاه باید این سازمان را با اصلاحات به ابزار حل مشکلات سیاسی و نظامی تبدیل کنند. هر چند حجم تجاری و سرمایه گذاری کشورهای عضو (سازمان همکاری های اقتصادی دریای سیاه) پایین تر از ظرفیت اصلی آن است. اما توانایی گردهم آوردن کشورهای منطقه در یکی از بحرانی‌ترین مناطق جهان، حول محور منافع مشترک را تداوم  و تسریع کند.

پرهیز از تنش با روسیه:

در واقع روسیه دارای یک ارتش قوی و مزیت های مهم در دریای سیاه، چون ناوگان کریمه ، موشک های دریایی است،از سوی دیگر، کشتی های ایالات متحده اجازه ندارند در بیش از سه هفته در دریای سیاه باقی بمانند و ظرفیت آنها نمی تواند بیش از 45،000 باشد. بنابراین، ترکیه به عنوان دومین نیروی نظامی ناتو در منطقه پس از ایالات متحده و به عنوان حاکم تنگه های ترکیه بر اساس کنوانسیون مونترو نقش تعیین کننده ای در یک درگیری نظامی در دریای سیاه بازی خواهد کرد.  در این بین ناوگان ترکیه در دریای سیاه هرگز از توازن قدرت با روسیه برخوردار نبوده است. در این شرایط با توجه به برتری و حساسیت نظامی روسیه، ترکیه تلاش می کند رقابت نظامی را با این کشور کنار بگذارد و با  حفظ کنوانسیون 1936 مونترو ، کنترل منحصربفرد بر تنگه های بسفر و داردانل به شیوه ای کاملا بی طرفانه ، جلوگیری از مخالفت های احتمالی در خصوص طبقه بندی کشتی های روسی ، پرهیز از هر گونه رفتار نامطلوب که هم سیاست عدم توازن قدرت با روسیه را پیگیری کند و هم سطح روابط دوجانبه را به مشارکت تجاری و استراتژیک افزایش دهند. در واقع ترکیه می خواهد دیپلماسی متعادلی بین اوکراین و روسیه را با  مشارکت ترکیه و روسیه  گره زند ودر آینده همکاری امنیتی نیز گسترش یابد و طرفین به آستانه 100 میلیارد دلاری در تجارت خارجی دست یابند.[1] علاوه براین نیز باید توجه داشت که حداقل 40 درصد از تجارت روسیه در دریای سیاه رخ می دهد. در نتیجه، دریای سیاه پایه تجارت روسیه، است، در این بین وضعیت تنش سیاسی بین روسیه، ترکیه، اوکراین و ناتو همچنین می تواند منجر به اختلال یا حداقل تداوم ترافیک تجاری و انرژی از طریق دریای سیاه شود که عامل منفی مهمی در اقتصاد ترکیه است .

تعادل بین منافع امنیت ملی و تعهدات خود به عنوان متحد ناتو :

در طول جنگ سرد، ترکیه تنها کشور غیر شوروی در دریای سیاه بود، اما نظم دو قطبی به آنکارا اجازه مانور بیشتر نداد. جمهوری های شوروی سابق در اطراف دریای سیاه استقلال خود را در اوایل دهه 1990 به دست آوردند، ترکیه بازیگر کلیدی در توسعه هنجارهای اقتصادی و دیپلماتیک غربی و رهبری منطقه تبدیل شد.
در این بین در سالهای گذشته ترکیه دائما در حال تلاش برای پیدا کردن تعادل بین منافع امنیت ملی و تعهدات خود به عنوان متحد ناتو است. در واقع اولویت اصلی سیاست ترکیه در منطقه دریای سیاه چگونگی تضمین امنیت سیاسی و نظامی در منطقه است. در این میان آنچنان که اردوغان در سخنرانی کنفرانس امنیتی بالکان در استانبول گفت و معتقد بود دریای سیاه به یک دریاچه روسی تبدیل شده است و ناتو باید تلاش های خود را برای تعادل وضعیت  در این دریا انجام دهد.هر چند که وی از سلطه روسی بر دریای سیاه می هراسد اما می داند که این سازمان تا کنون تلاش گسترده ای را برای عقب راندن روسیه نکرده است . دراین شرایط از یک سو نگرانی ترکیه نسبت به ناتو قابل‌مشاهده است و از سوی دیگر نیز  ارزش ترکیه برای ناتو به‌عنوان یک دارایی مهم زیر سؤال رفته و در عین تلاش ایالات متحده برای حفظ روابط با آنکارا ، چشم انداز ترکیه به عنوان یک متحد بی ثبات برای ایالات متحده، ممکن است آن کشور بخارست را به جای آنکارا به عنوان یک شریک ممتاز در منطقه دریای سیاه جایگزین کند. [2] مسلما ترکیه در نگاه به ناتو به منافع امنیت ملی و تعهدات خود به عنوان یکی از اعضای آن تعادلی را مد نظر قرار خواهد داد.

واژگان کلیدی: اولویت‏, ژئوپلتیکی, ترکیه , دریای سیاه,

[1] . Selim Koru, Turkey’s Black Sea Policy: Navigating Between Russia and the West, Jul 20, 2017 Eurasianet,

https://eurasianet.org/s/turkeys-black-sea-policy-navigating-between-russia-and-the-west

[2] . EŞREF YALINKILIÇLI, Turkey’s ‘near abroad’ in the Black Sea: Ankara’s predicament between Kiev and Moscow

Published October 16, 2017

https://www.dailysabah.com/op-ed/2017/10/16/turkeys-near-abroad-in-the-black-sea-ankaras-predicament-between-kiev-and-moscow