دکتر سید سلمان صفوی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
(این مقاله در همایش ایران شناسی در اوراسیا، دانشگاه علوم انسانی مسکو، سپتامبر۲۰۱۶- مهر ۱۳۹۵، ارایه شده است)
چکیده:
امروزه در دوره فراصنعتی و پسامدرن علیرغم تلاش های گسترده امپریالیسم غربی و ماتریالیست های فلسفی و اجتماعی، ادیان نقش مهمی در کلیه ساحت های زندگی اجتماعی بشر ایفا می کنند. مسلمانان، مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان در صحنه روابط بین الملل، اقتصاد جهانی، فرهنگ و هنر و رسانه های جمعی نقش مهمی دارند و به طبَـعِ آن رهبران دینی نیز به شکل آشکار و پنهان، جایگاه مهمی در سیاست گذاری های جهانی دارند.
از سوی دیگر پس از فروپاشی شوروی، کارتل های اسلحه سازی غربی به وجود یک دشمن فرضی جدید به عنوان دستاویزی برای تداوم فروش سلاح و فضای دو قطبی جهان نیاز داشتند. از این رو پروژه جنگ تمدن های هانتینگتون با محوریت تنازع اسلام و مسیحیت کلید خورد. پمپاژ اسلام هراسی و روسیه و ایران هراسی از سوی برخی از مطبوعات، رادیو تلویزیون ها، کمپانی های فیلم سازی و بازی های کامپیوتری غربی با فروش میلیاردی نیز ذهن بسیاری از جهانیان به خصوص غربی ها را مشوش کرد و عملکرد تروریست های تکفیری در سوریه و سابقا در قفقاز، مستمسک مناسبی برای افتراق بین ادیان و مذاهب فراهم کرده است.
کلمات کلیدی: عرفان و تصوف، دیالوگ، اوراسیا، امنیت ملی، صلح، اسلام.
مقدمه:
معنویت گرایی و تصوف در اوراسیا مهمترین ظرفیت برای مقابله با افراطی گرایی دینی و وهابیسم است که خطری جدی برای آینده فرهنگ، صلح و امنیت اوراسیا است. تجربه عملی شیخ صفی الدین اردبیلی(1252-1334) پدر معنوی ایران در دوره مدرن در تعدیل خوی وحشی مغولان و تعالیم جلال الدین رومی(1207-1273) میتواند الگویی متعالی باشد برای تعامل فرهنگی و معنوی بین رهبران معنوی و سیاستمداران برای همگرایی جامعه بدون توسل به خشونت در عین کثرت گرایی دینی مذهبی، سیاسی و فرهنگی. تصوف اسلامی انسان را دعوت به معنویت مثبت، عشق، صلح، برادری، دیالوگ، تولورانس، فتوت اجتماعی می نماید.
دیپلماسی فقظ گفتگوی دولتمردان نیست. در عین حالی که وضع ناهنجار ظلم و بیداد و شکاف طبقاتی و نا امنی جهانی پی آمد سیاستهای یکجانبه گرایانه دولتهای جهان است. بخشی از دیپلماسی کاربردی و کارآمد، گفتگوی نخبگان فرهنگی، علمی، هنری و اقتصادی جهان است که می تواند منجر به نوعی همگرایی و تفاهم بین ملتهای جهان و بخصوص منظقه اوراسیا گردد.
ما آدمیان فارغ از دین، مذهب، نژاد، ملیت و جنسیتمان دارای نیازها و دردهایی مشترکی هستیم اما متاسفانه مونولوگ یکی از عوامل واگرایی فیمابین بشر شده است. تکیه بر افتراقات و ندیدن اشتراکات یکی از علل تعارضات جهانی است.به قول جلال الدین رومی عارف و شاعر بزرگ ایران در مثنوی معنوی چشم دوبین پیروان ادیان مختلف وحدت استعلایی انبیا را نمی بیند و فقط به کثرات و تفاوتها توجه دارد. تعارض بین منافع گروههای مختلف اجتماعی امری عینی است اما راه حل آن جنگ نیست بلکه گفتگو تنها راه مفاهمه و مصالحه است. امپریالیسم غربی سالهاست که بر طبل جنگ مینوازد اما ادیان و جوهره دین که معنویت است و در اسلام عرفان و تصوف آنرا نمایندگی میکند بر دیالوگ و مفاهمه و تسامح میکند. چهره های شاخص عرفان اسلامی طی قرنهای گذشته در منطقه اوراسیا دعوت به گفتگوی بین ادیان و مذاهب نموده اند. مثنوی مولوی مملو است از حکایات روابط بین مسلمانان و مسیحیان و یهودیان و بین فرق مختلف اسلامی. شیح صفی الدین اردبیلی عارف بزرگ ایرانی و پدر معنوی ایران مدرن در دوره ای که مغولان منظقه اوراسیا را اشغال کرده بودند و با خوی وحشیانه خود صدها هزار نفر را قتل عام کرده بودند، توانست با منش عرفانی خود آنها را نرم سازد و بخشی از قدرت آنها را جهت سازندگی هدایت کند و از سوی دیگر روابط سازنده بین فرق مختلف اسلامی برقرار کرد. در اواخر قرن بیستم آیت الله خمینی عارف بزرگ معاصر و رهبر ایران بجای آنکه گورباچف رهبر شوروی را تهدید به جنگ نماید با ارسال نامه ای محترمانه او را دعوت به فهم ابعاد عقلی و معنوی جهان و هستی نمود .
اهمیت تقریب مذاهب اسلامی برای کاهش اسلام هراسی:
واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا.
نظریه تقریب مذاهب اسلامی که در قرن بیستم توسط شیخ محمود شلتوت (1310- 1383ق) مفتی اعظم اهل تسنن و رئیس الازهر مهم ترین نهاد دینی جهان سنی و آیت الله العظمی بروجردی مرجع یگانه جهان تشیع از ایران پیشنهاد گردید، و نظریه گفتگوی تمدنهای سید محمد خاتمی رییس جمهور اسبق ایران امروز با چالش جدی در صحنه روابط سیاسی – فرهنگی – امنیتی دولت های جهان مواجه شده است.
در حالیکه اتصال سرنوشت کشورهای اوراسیا به یکدیگر مزیت های نسبی، فرصت ها و افق های روشنی را به منظور رشد، توسعه و اقتدار هر یک از کشورهای منطقه خلق می کند. با تکیه بر ارزشها و باورهای مشترک زمینه بهره جویی از ظرفیتهای موجود در اوراسیا به منظور حفظ و ارتقای منافع ملتهای منطقه امکانپذیر می شود.
اما متأسفانه امروز اختلاف و تفرقه از هر زمان بیشتر شده است؛ کشورهای سوریه ، عراق، مصر، لیبی، یمن و بحرین صحنه اختلاف و جنگ و خونریزی بین مسلمانان شده و کارتل های تسلیحاتی غرب سرمست از فروش سلاح های خود به دول مسلمان، جهت تضعیف یکدیگرند. و بلوک غرب در حال فشار به کشورهای مستقل منطق نظیر روسیه از طریق بحران اوکرایین است. امروز به خاطر منازعات داخلی امت اسلام، لبخندی سیاه بر چهره اسرائیل نقش بسته است. در حالی که با توجه به رشد فزاینده تکنولوژیک جهان غرب و ظهور قدرت های جدید جهانی، همگرایی نیاز مبرم کشورهای منطقه است. همگرایی ادیان و مذاهب ، تأکید بر مشترکات اعتقادی اصیل ادیان و مذاهب است. اعتقاد به مبدا، معاد، نبوت، معنویت، اخلاق و عدالت بین همه پیروان ادیان مشترک است.
امام خمینی تفرقه در هر سطح را، مهمترین مشکل جهان اسلام می‌دانستند و تفرقه بین دول اسلامی را عامل مهم نابسامانی در جهان اسلام می خواندند. (صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج 4، 1385: 547) شکل دیگری از تفرقه که امام (ره) در سطح ملت‌ها به آن اشاره داشتند، برجسته کردن اختلافات شیعه و سنى طبق نقشه استعمارگران است. (همان؛ ۱/۳۷۴) تلاش دشمنان اسلام ایجاد تفرقه و درگیری بین مسلمانان و غیرمسلمانان است تا از این طریق با سهولت ثروت شرق را غارت کنند.
در شرایط حساس بین المللی کنونی که دشمنان جهان اسلام و وهابیسم سعودی در جهان اسلام دست به دست هم داده اند تا با تشدید تفرقه و اختلافات مذهبی در جهان اسلام، و استفاده از تندروهای مذهبی برای ناامنی در روسیه مسلمانان را به جان یکدیگر انداخته اند تا مانع تشکل آنها به عنوان یک بلوک مهم و قدرتمند سیاسی – اقتصادی – فرهنگی شوند، تقریب مذاهب اسلامی و همدلی بین مسلمانان بیش از هر زمان دیگر ضرورت دارد.
عرفان و تصوف اسلامی عامل تقریب مذاهب اسلامی:
پس از رحلت حضرت رسول اکرم خاتم الانبیاء محمد مصطفی (ص) در باره جانشینی آن حضرت اختلافاتی بین امت اسلام پدیدار شد. این اختلافات در وهله اول جنبه سیاسی – اجتماعی – اقتصادی داشت، اما با گسترش اسلام و دور شدن از زمان وحی و رحلت صحابه و تابعین، به مرور تبدیل به اختلافات کلامی – فقهی – روایی – تاریخی گردید و اختلافات فکری مذکور تدریجا به پدیدارشدن سه جریان کلامی قوی اشاعره، معتزله و شیعی و همچنین پنج مکتب فقهی حنفی، حنبلی، شافعی، مالکی و شیعی انجامید. به جز دوره حکومت فاطمیون در مصر و سپس دولت مقتدر صفویه در ایران – که حیات نوین سازنده ای را در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی رقم زد – عموم خلفای بغداد و سپس زمامداران عثمانی با نسبت های متفاوت از چهار مذهب اهل تسنن حمایت می کردند و جریان کلامی – فقهی تشیع همواره تحت فشارهای سیاسی در حاشیه قرار داشت.
از آغاز پیدایش اسلام در کنار این جریانات کلامی – فقهی، جریان قدرت مند دیگری شکل گرفت که از اواخر قرن اول به یک جریان اجتماعی – فرهنگی – اعتراضی به نظام اشرافیت در دستگاه خلافت اموی و عباسی تبدیل شد. متصوفه با در پیش گرفتن زندگی زاهدانه و بی توجهی به مطامع و مناصب دنیوی، دستگاه پر زرق و برق خلافت را نزد افکار عمومی به چالش ارزشی – فکری کشیدند.
به روایت کتب تاریخ طرایق صوفیه، متصوفه – از آغاز تا کنون – حضرت علی (ع) را جانشین معنوی پیامبر می شناسند. “معروفیه” به عنوان ام السلاسل صوفیه از طریق معروف کرخی به امام رضا (ع) و از طریق این امام همام به حضرت علی (ع) و حضرت خاتم الانبیاء (ص) اتصال می یابد. بنا به قول مؤلف طرایق الحقایق: “معروف كرخی نزد صوفيان – چنان كه معروف است – دربان حضرت امام رضا (عليه السلام) بوده و از آن حضرت فيض و تعليم طريقت و منصب شيخ المشايخی را يافته و از جانب امام اجازه يافته است طريقه رضويه علويه مصطفويه را كه عبارت از عبادت و تزكيه و تصفيه نفس است، به طالبان صادق العقيده و پيروان ائمه برساند.” ( طرائق الحقايق، ج 2، صص135ـ133). عموم سلسله های مشهور صوفیه در جهان اسلام نظیر قادریه، ، شاذلیه، مولویه، رفاعیه، بکتاشیه، کبرویه، چشتیه، نعمت اللهیه، ذهبیه و صفویه از متفرعات معروفیه و از سرسپردگان حضرت امام رضا (ع) هستند.
ارکان تعالیم اجتماعی طریقت عرفانی صفویه عبارتند از: تعامل شریعت، طریقت و حقیقت به عنوان یک کل واحد، اهمیت اخلاق سازنده اجتماعی سالک در سلوک، تعامل عشق و معرفت، تعامل سازنده طریقت و سیاست.
جوهره رفتار اجتماعی صوفی صفویه، فتوت است. جوانمرد اهل صفا و کرم، حمایت از مظلومان، و اهل عفو و ایثار است. سالک جوانمرد با حضور فعال خود در اجتماع تلاش میکند درد و رنج جامعه را کاهش دهد. او همواره یار و همراه فقرا و مظلومین فارغ از دین، مذهب، نژاد، ملیت و جنسیت است. نشانه های فتوت از منظر شیخ صفیالدین اردبیلی عبارتند از: حمایت از مظلوم، حلم، تواضع، گذشت خطاکار، گرفتن دست افتاده و ضعیف، وقار در مقابل قدرتمندان و سلاطین، سخا و کرم، آزادگی، مهمان نوازی، شجاعت، وفای به عهد، جوانمردی و مردانگی و خدمت به مردم فارغ از عقیده و نژادشان و احترام به تنوع فرهنگی. عشق به انسان فارع از دین و ملیتش نشانه عشق به خدا است، چون مردم بر اساس فرموده پیامبر اسلام محمد رسول الله(ص)کسان خدا هستند.
النّاس كلّهم عيال اللَّه فأحبّهم إليه أنفعهم لعياله.(نهج الفصاحه، حدیث ۳۱۵۰)
مردم همگى كسان خدايند و محبوبتر از همه پيش خدا كسى است كه براى كسان او سودمندتر باشد.
عن أنس بن مالك رضي الله عنه أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: “الخلق كلهم عيال الله وأحب خلقه إليه أنفعهم لعياله “
در شرایط حساس بین المللی کنونی که دشمنان جهان اسلام و جُهّال در جهان اسلام دست به دست هم داده اند تا با تشدید تفرقه و اختلافات مذهبی در جهان اسلام، مسلمانان را به جان یکدیگر بیاندازند و مانع تشکل آنها به عنوان یک بلوک مهم و قدرت مند سیاسی – اقتصادی – فرهنگی شوند، تقریب مذاهب اسلامی و همدلی مسلمانان بیش از هر زمان دیگر ضرورت یافته، اما مسئله این است که هیچ یک از مذاهب اسلامی حاضر به پذیرش نظرات دیگری نیست؛ بنابراین سؤال این است که از منظر فکری چه گامی می توان برداشت که اسباب تقریب مذاهب اسلامی و پیروان آنها با یکدیگر شود؟
معرفت و حب اهل بیت (علیهم السلام) و پذیرش ولایت معنوی امام علی (ع) و تکیه بر اصل مهم ولایت – محور اصلی عموم طریقت های تصوف در جهان اسلام اعم از سنی و شیعی، می تواند محور نظری – عملی تقریب مذاهب اسلامی شود. تکیه بر جریان تصوف در جهان اسلام – که مقبولیت قابل توجهی در جهان اسلام دارند – و توسل و تمرکز بر قران حکیم و اهل بیت (علیهم السلام) – که مورد اشتراک نظر همه مسلمانان و متصوفه است – موجبات تسریع تقریب مذاهب اسلامی و مسلمانان را فراهم می آورد. جریان تصوف در جهان اسلام به خصوص در جهان عرب، آسیای مرکزی، قفقاز و شبه قاره هند را باید دریافت و آنها را محور هم گرایی و تقریب مذاهب اسلامی و جوامع مسلمان قرار داد.
از جنبه تاریخی، همچنان که شیخ العارفین سیدصفی الدین اردبیلی نقش مهمی در ایجاد هم بستگی اجتماعی در ایران داشت، جریانات برجسته صوفیه در جهان اسلام در دوره معاصر نیز چنین نقشی ایفا کرده اند. برای مثال طرایقی از قبیل قادریه و شاذلیه در درگیری با استعمارگران غربی تاریخ دیرینه ای دارند. این دو طریقت سالیان متمادی در مراکش و الجزایر با فرانسه وَ در اتیوپی و سومالی با ایتالیا و انگلیس مبارزه کردند. شیخ امیرعبدالقادر (متوفی ۱۳۰۰/ ۱۸۸۳) شارح “فصوص الحکم” ابن عربی که در الجزایر با فرانسه مبارزه کرد، یکی از رهبران طریقت قادریه بود. طریقت‌های دیگری همچون جَزولیه، احمدیه و دَرقاویه نیز در غرب و شاخ افریقا با ایتالیا و انگلیس مبارزه کردند. در شما افریقا، زاویه های صوفیه همواره به عنوان مراکز دفاعی در برابر هجوم و اشغال‌گری اسپانیا و پرتغال بوده است. برخی از مریدان احمد بن ادریس مؤسس طریقه ادریسیه با استعمارگران شمال غرب و غرب افریقا وَ پیروان احمد بن شریف سَنوسی (۱۸۷۳ـ۱۹۳۳) از مشایخ طریقه سنوسیه نیز در سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰/ ۱۹۰۲ـ۱۹۱۲ در صحرا با فرانسه و در ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱ در لیبی با ایتالیایی‌ها مبارزه کردند. محمد بن عبداللّه حسن (متوفی ۱۳۰۱ ش/ ۱۹۲۲) از سومالی نیز سالها علیه اشغالگران اتیوپیایی، ایتالیایی و انگلیسی ایستادگی کرد. بر اساس مشاهدات این فقیر در جنگ بوسنی نیز رهبران صوفی نظیر شیخ حسین بابا رهبری مجاهدین علیه جنایات صرب ها را بر عهده داشتند و مسلحانه از دین و ناموس مسلمانان بوسنی دفاع کردند. اغلب مریدان طریقت های قادریه و نقشبندیه از مجاهدین جنبش مقاومت ملت بوسنی در قبال جنایات صرب ها بودند. اندیشه اتحاد اسلامی از طریق برخی از طریقت های اصلاح طلب همانند قادریه و شاذلیه در افریقا گسترش یافت و زوایای صوفیه با استفاده از تعالیم اسلامی در اتحاد قبایل افریقایی علیه استعمارگران نقش قابل توجهی ایفا کردند. امروز نیز طرایق تصوف مهم ترین سد مقابل افراطی گری دینی و تفرقه مذهبی در جهان اسلام و منطقه اوراسیا به شمار می روند.
فرجام سخن:
راه جلوگیری از ترویج تفرق و اجتناب از جنگ، معرفی ابعاد معنوی و اخلاقی ادیان به روش‌های مختلف هنری و علمی،مخصوصا از طریق اندیشه فلسفی و عرفانی است. شهروندان اوراسیا باید بدانند که اسلام ناب با تفکراتی که تکفیری‌ها و افراطیون به‌نام اسلام تبا حمایت عربستان بلیغ می‌کنند، مخالف است. تقریب مذاهب اسلامی باعث جداسازی هویت و اندیشه اکثریت مسلمانان از اقلیت ناچیز تکفیری می شود. بنابراین با تقریب مذاهب اسلامی و به‌کارگیری نیروهایی که با فرهنگ اسلام و اوراسیا آشنا هستند و ایجاد زمینه برای گفت‌وگوهای سازنده بین فرهنگ ها و تمدنها ، نخستین گام ها برای جلوگیری از رشد تنش و برقراری صلح و امنیت پایدار است.
