نیلوفر باقرنیا

دانش‌آموخته ارشد روابط بین‌الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

از دیرباز اهمیت ارتباطی دریای عمان به عنوان متصل کننده خلیج فارس با اقیانوس هند، شرق دور، آفریقای شرقی، دریای مدیترانه و اروپا و همچنین نقش کشورهای حاشیه آن، اهمیت اقتصادی و استراتژیکی بسیاری داشته و منجر به رقابت بین کشورها شده است. از این سو، هند نیز بنابر دلایل و اهداف مختلف خود، توجه ویژه‌ای به این منطقه داشته که در ادامه مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.

• اهمیت اقتصادی

منطقه دریای عمان به دلیل اهمیت ارتباطی آن می‌تواند برای هند، منافع اقتصادی بسیاری داشته باشد. بندر چابهار یکی از پروژه‌هایی است که برای هند از جهات مختلف اهمیت دارد. این کشور به عنوان دولتی توسعه‌گرا، برای رفع نیازهای داخلی خود به منابع انرژی گسترده‌ای نیاز دارد. برای هند، بندر چابهار و راه‌های زمینی آن اتصال به مرز ترکمنستان، کوتاه‌ترین مسیر حمل‌و‌نقل زمینی کالا در کریدور شرق بوده و امکان دسترسی به آسیای مرکزی، روسیه و درنهایت بازارهای اروپایی را فراهم کرده و برای تجارت با کشورهای آسیای میانه دیگر نیازی به عبور از پاکستان به عنوان کشور رقیب را ندارد. در حال حاضر هند به دلیل فشار آمریکا و آثار این تحریم‌ها بر سرمایه‌گذاری خود در این بندر نگران است و در ماه فوریه یک قرارداد موقت 18 ماهه برای نظارت بر فعالیت بندر منعقد نموده و متعهد شد که برای ساخت دو لنگرگاه 500 میلیون دلار سرمایه‌گذاری کند در حالی‌که با دور دوم تحریم‌ها که تجارت نفتی میان ایران و هند را تحت فشار خواهد گذاشت این امر موجب اهمیت بیش از پیش بندر چابهار به عنوان یک موضوع مهم غیرنفتی همکاری میان دو کشور می‌شود. درواقع چابهار برای هند یک پروژه حیاتی بوده زیرا موجب دسترسی به افغانستان و آسیای میانه می‌گردد.

هند همچنین در جهت برقراری روابط بیشتر با کشورهای حاشیه دریای عمان، با امارات متحده عربی نیز همکاری‌های اقتصادی بسیاری داشته است. در امارات بیش از 3300 شرکت هندی مشغول فعالیت اقتصادی بوده  و این کشور به یکی از بزرگ‌ترین بازارها برای صادرات هند تبدیل شده است. درواقع امارات یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیتی برای دسترسی هند به بازارهای حوزه مدیترانه و شمال آفریقا می‌باشد. در حالت کلی روابط دو کشور در پرتو سیاست نگاه به غرب هند بوده و بر پایه صرف صادرات و واردات نفت و گاز نبوده است بلکه امارات به لحاظ ترانزیتی در خلیج فارس، برای هند مسیری برای دسترسی بیشتر به بازارهای ایران، آسیای میانه و حوزه شرق مدیترانه محسوب می‌شود.

• اهمیت نظامی

هند در این منطقه علاوه بر اهداف اقتصادی به دنبال اهداف نظامی و توسعه نیروی دریایی خود نیز می‌باشد. درواقع مهم‌ترین هدف آن تبدیل شدن به قدرت دریایی راهبردی بوده و اقدام به همکاری با کشورهای حاشیه این دریا برای توسعه امکانات نظامی خود نموده است. یکی از این موارد، توافق هند و عمان است که باعث دسترسی این کشور به بندر دوقم و درنهایت دستیابی به دریای سرخ و خلیج عدن می‌گردد و برای هند امکان برپایی عملیات‌های بلندمدت در جنوب اقیانوس هند را فراهم می‌کند. عمان برای هند از لحاظ جغرافیایی و تاریخی یک شریک استراتژیک محسوب می‌شود. نماینده عمان در دیدار اخیر در هند در سال 2018، استفاده نظامی و پشتیبانی لجستیکی از بندر کلیدی دوقم را برای هند فراهم نمود. این بندر برای حفاظت کشتی‌های دریایی هند و تعمیر و سوخت‌گیری در دسترس خواهد بود که منجر به تقویت حضور هند در منطقه اقیانوس هند می‌گردد. درواقع هند از طریق دوقم در عمان، چابهار در ایران، جزیره‌ای در سیشل، آگالگا در موریس، جزایر آندامان و نیکوبار در تلاش برای گسترش نیروی دریایی خود می‌باشد.

• اهداف سیاسی

هند در این منطقه علاوه بر تامین نیازهای اقتصادی و نظامی، اهداف سیاسی خود را نیز جست‌و‌جو می‌کند. درحال حاضر چین بزرگ‌ترین چالش هند محسوب شده و دهلی‌نو شاهد نفوذ هر چه بیشتر چین در منطقه اقیانوس هند می‌باشد. در این راستا هند در جهت موازنه با قدرت این کشور و حفظ ثبات و امنیت اقیانوس هند به همکاری با کشورهای حاشیه این دریا روی آورده است. از جمله همکاری هند با عمان که پیش‌تر به آن اشاره گردید، نه تنها منافع نظامی برای این کشور داشته بلکه اهمیت سیاسی نیز دارد. درواقع این بندر برگ برنده‌ای برای دهلی‌نو در جهت کنترل نفوذ چین در منطقه از طریق بندر گوادر در پاکستان است. بندر گوادر در کنار پایگاه نظامی در جیبوتی، دو مروارید مشهور زنجیره مروارید چین می‌باشند که همواره موجب نگرانی هند درخصوص توسعه نیروهای نظامی چین و نفوذ بیشتر در منطقه دریای عمان و اقیانوس هند گردیده است. چین با سرمایه‌گذاری‌های بسیاری در مالدیو، سریلانکا، میانمار و بنگلادش که استفاده دوگانه اقتصادی- نظامی، از این بنادر (عبور از تنگه مالاکا، شبکه‌ای از امکانات نظامی در اقیانوس هند را تاسیس کند) باعث نگرانی دهلی‌نوشده است. از طرفی امکانات نظامی از قبیل گوادر و بندری در میانمار در نزدیکی خلیج بنگال که چین را به اقیانوس هند متصل می‌کند می‌تواند امکان انتقال کالا را فراهم کرده و همچنین راه‌های دریایی مانند مالدیو، سریلانکا منجر به نزدیکی به خطوط دریایی شرق آسیا می‌گردد. در کنار موارد فوق، پروژه یک کمربند یک جاده، اقیانوس هند را بیش از پیش در اولویت برای این کشور قرار داده و همگی موجب نگرانی و تحریک هند به اقداماتی برای مقابله با نفوذ روزافزون چین در این مناطق شده است. به همین دلیل هند با آگاهی از اهمیت بندر دوقم، در صدد روابط هر چه عمیق‌تر با عمان و مهار نفوذ چین می‌باشد و از بندر چابهار نیز که اهمیت ژئواستراتژیکی داشته در رقابت با بندر گوادر پاکستان است. درواقع دسترسی هند به  چابهار وابستگی افغانستان به پاکستان را کاهش داده که می‌تواند به کاهش نفوذ پاکستان در افغانستان منجر شود. در عین حال این پروژه به هند فرصت می‌دهد که با نفوذ چین در دریای عمان رقابت نموده و روابط بازرگانی خود را با کشورهای عرب خلیح فارس و خاورمیانه گسترش دهد.

در‌نهایت می‌توان گفت دریای عمان و کشورهای حاشیه آن از سه بعد اقتصادی، نظامی و سیاسی برای هند حائز اهمیت است. هند با در پیش گرفتن راهبرد موازنه در قبال چین و پاکستان با همراهی آمریکا روابط خود را با کشورهای حاشیه این دریا گسترش می‌دهد و با انعقاد توافقات و استفاده از بنادر و نقاط استراتژیک آن به عنوان دولتی موازنه‌گر عمل می‌کند. درواقع آمریکا با آگاهی از افزایش روزافزون نفوذ چین در اقیانوس هند، دریای عمان و کشورهای خاورمیانه از توافقات هند با این کشورها استقبال کرده و هند نیز با جلب نظر آمریکا در جهت معافیت تحریم‌های آمریکا علیه ایران در پروژه چابهار در تلاش است از این بندر در مقابله با گسترش بندر گوادر پاکستان استفاده نماید.

References

Crowther, Stephen. (2018, 05 14). once Oman a time: a tale of India escaping China’s “string of pearls”? Retrieved from http://isdp.eu: http://isdp.eu/oman-china-india-vying-for-influence/

Lal, Neeta. (2018, Februray 21). India, China Jockey for Influence in Oman. Retrieved from www.asiasentinel.com: https://www.asiasentinel.com/politics/india-china-jockey-influence-oman/

Lawson, F. H. (2018, May 2). China-Oman relations: the Indian Ocean dilemma. Retrieved from Asia Dialogue: http://theasiadialogue.com/2018/05/02/prc-oman-relations-and-the-indian-ocean-security-dilemma/

Panda, Ankit. (2018, February 14). India Gains Access to Oman’s Duqm Port, Putting the Indian Ocean Geopolitical Contest in the Spotlight. Retrieved from the Diplomat: https://thediplomat.com/2018/02/india-gains-access-to-omans-duqm-port-putting-the-indian-ocean-geopolitical-contest-in-the-spotlight/

Pethiyagoda, Kadira. (2017, April 28). India’s shifting role in the Middle East. Retrieved from www.brookings.edu: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2017/04/28/indias-shifting-role-in-the-middle-east/

آمریکا آثار تحریم‌های ضدایرانی را بر پروژه بندر چابهار بررسی می‌کند. (1397, مهر 07). بازیابی از خبرگزاری تسنیم: https://www.tasnimnews.com/fa/news/

محمودی, ه. ا. (1395, آبان). بررسی اهداف کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای در چابهار از منظرسیاسی- اقتصادی. انجمن جغرافیا و مناطق مرزی ایران, 13-1.

هند و عمان توافق امنیت دریایی امضا کردند. (1397, 07 07). بازیابی از خبرگزاری جمهوری اسلامی: http://www.irna.ir/fa/News/83048257

واژگان كليدي: اهداف, هند, دریای عمان, نیلوفر باقرنیا,دهلي نو,