امکان سنجی اجرا و توسعه کریدورهای دریایی و پایگاه های فرادریایی ایران

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

قدرت دریایی زیر مجموعه قدرت فراگیر ملی است و اقتصاد یکی از اجزای قدرت ملی فراگیر کشور به شمار می آید. در زمانی که تجارت و حمل و نقل دریایی از یک سو و رویکرد روز افزون به استخراج منابع انرژي و معدنی از دریا از محورهای عمده فعالیت دریایی است هر کشور براي تامین منافع بر قدرت دریایی خود به اشکال مختلف مستقلا یا با واسطه توجه خاص می نماید(ذکی  و همکاران،1401: 99). تحت این شرایط نقش و اهمیت بهره برداري از دریا در ارتقاء قدرت روز به روز بیشتر شناخته می شود تا جایی که حتی قدرت هاي غیردریایی از طریق الحاق به سازمانهاي تجاري و اقتصادي منطقه اي و سرمایه گذاري در صنعت حمل و نقل دریایی خواهان کسب قدرت دریایی حتی به صورت نیابتی می باشند(سلمانی،1399: 83)، که از نمونه های آن می توان به کشور سوئیس اشاره کرد. این مسئله تا آنجا اهمیت دارد که بسیاری از نظریه پردازان ژئوپلیتیکی و استراتژیکی معتقدند که بدون وجود دریا و قدرت دریایی هر کشوري به سرعت به نقطه تمایل براي تسلط دیگران تبدیل خواهد شد.

با این تفاسیر در حال حاضر مهمترین و به صرفه ترین مسیرهای تجارت بین المللی استفاده از کریدورهای دریایی به عنوان راه میان بر و استراتژیکی ترین راه حمل و نقل – ارتباطی می باشد و از این رو کشورهای که از مزیت دسترسی به آب های آزاد و اقیانوس ها برخوردارند در صورت استفاده از استراتژی بلندمدت در کانون قدرت اقتصادی برای کشورهای پیرامونی آن در نظر گرفته می شوند.

به طور مثال در سال های اخیر کشورهای چین و هند طرح توسعه پایگاه های فرادریایی را برای تأمین امنیت کریدورهای دریایی خود در دست اقدام دارند. پروژه های «رشته مروارید های چین» و «گردنبند الماس هند» مجموعه ای از بنادر را در منطقه اقیانوس هند پوشش می دهند تا این کشورها به اهداف بلندمدت استراتژیک خود برسند. ضمن اینکه دو کشور تلاش دارند تا مجموعه ای از مشارکت های امنیتی-اقتصادی را برای رسیدن به قدرت دریایی به سرانجام برسانند که در برهه های موجب عدم تعادل استراتژیک در فضای پیرامونی آنها نیز می شود.

در این راستا ایران با در اختیار داشتن استراتژیکی ترین مناطق دریایی همچنین کانال های ترانزیتی تجارت دریایی در پویایی واحدهای سیاسی برای دستیابی به اعمال قدرت مشروع و اقتدار از بهترین ابزار ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی برخوردار است تا ضمن توسعه فعالیتهای اقتصادی-تجاری در نتیجه تقویت همکاری با بازیگران ملی، منطقه ای و بین المللی بتواند وزن ژئوپلیتیکی خود را در منطقه و در سطح جهان ارتقاء بخشد. اگرچه دزدی دریایی، سرقت مسلحانه از کشتی‌ها، و فعالیت‌های دریایی غیرقانونی و معضلات محیط زیستی از چالش های عمده در این مسیر در نظر گرفته می شود، اما با توجه به سطح نامطلوب امنیت و پتانسیل واگرایی در فضای پیرامونی ایران، کریدور دریایی نسبت به اغلب کریدورهای زمینی وضعیت مطمئن تر و قابل کنترل تری دارند.

از سوی دیگر از موثرترین اقدامات نظارتی برای بهبود و ارتقاء کارآیی کریدور دریایی تاسیس پایگاه های فرادریایی در سواحل کشورهای در مسیر کریدورهای آبی می باشد. این پایگاه ها می تواند به شکل مناطق آزاد عمل نماید که در قالب اتحادیه های اقتصادی-تجاری زمینه ساز تحولات در اقتصاد دریایی منطقه ای (به خصوص در منطقه آسیای شرق و جنوب شرق به عنوان بزرگترین بازارهای مصرف جهان) باشند. بدین ترتیب ایران با توجه به مراودات و روابط دیرینه خود با بعضی از کشورهای منطقه اقیانوس هند می تواند به فراهم سازی زیرساخت های اقتصادی-تجاری جهت برپایی پایگاه فرادریایی خود مبادرت ورزد و با فاصله گرفتن از شیوه های سنتی مراودات بازرگانی در بازارهای تجارت جهانی- که هم اینک در منطقه شرق و جنوب شرق آسیا در حال ظهور هستند- به رقابت بپردازد.

جمع بندی

– کریدورهای دریایی علاوه بر کاهش هزینه‌های ترانزیت و دستیابی به معافیت تعرفه سازمان تجارت جهانی که در رشد اقتصادی و کاهش فقر موثر است، به کاهش مشکلات و موانع که کریدورهای زمینی (به خصوص در مناطقی که در معرض تحریکات فرقه ای – قومی قرار دارند) با آن رو به رو هستند، کمک می کنند. 

– کریدورهای دریایی می توانند با ترویج همکاری های دریایی منطقه ای و یک محیط دریایی با ثبات به رونق و بهبود رفاه اجتماعی-اقتصادی جوامع ساحلی کمک کند و ایران را وادار نمایند تا به دنبال متحدانی برای افزایش ارتباط خود در بخش های مختلف از جهان باشد. بدین ترتیب ایجاد و توسعه کریدورهای دریایی برای فضاسازی استراتژیک در جهت همگرایی با قدرتهای منطقه ای – فرامنطقه ای و تغییر موازنه قوا در جهت حفظ منافع جمعی برای کمک به ثبات محیط امنیتی منطقه در خلیج فارس و دریای عمان موثر خواهند بود.

– بهره گیری از ظرفیت های تجارت خارجی برای فعال کردن بازارچه های مرزی مرتبط با کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی از طریق ایران با کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا از طریق کریدورهای دریایی میسر خواهد بود. 

–  کریدورهای دریایی و اعمال استانداردهای حمل و نقل جهانی، ناوگان دریایی چه در بخش نظامی و چه در بخش تجاری ایران را تقویت خواهد کرد.

-با توجه به اینکه بازارهای شرق و جنوب شرق آسیا از پتانسیل بسیار بالایی برای تجارت برخوردارند استفاده از بندرگاهها و سایر تاسیسات ساحلی در جهت استفاده از بسترهای ترانزیتی آن،  لزوم ایجاد پایگاه های فرادریایی را برای ایران برجسته می نماید تا نظارت برعملکرد کریدور دریایی تسهیل و مرزهای امنیتی فرادریایی کنترل شود.

– تاسیس شرکت و بنگاههای اقتصادی فرادریایی اعم از خصوصی و دولتی در بندرگاههای مسیر ترانزیت دریایی در جهت مراودات تجاری با توان پشتیبانی از منافع ملی به عنوان مهمترین ابزار قدرت نرم می تواند امتیازات ژئوپلیتیکی –ژئواستراتژیکی-ژئواکونومیکی-ژئوکالچر را برای ایران به همراه آورد.

-ایجاد پایگاه های فرادریایی ضمن تقویت و گسترش صادرات و واردات و هدایت بهینه ثروت به داخل ایران، به ارتباطات فرهنگی- که به عنوان قدرت نرم مطرح می شود –عمق خواهد بخشید.

کلید واژگان: کریدور دریایی، پایگاه فرادریایی، آب های آزاد،  ایران، مریم وریج کاظمی

منابع

• ذکی، یاشار؛ سرابی، مصطفی؛ برزگر، قاسم(1401)؛ اقتصاد آبی و قدرت دریایی با تاکید بر ایران، اولین سمینار ملی آمایش سرزمین با تاکید بر دریا سواحل و بنادر.
• سلمانی، عباسعلی(1399)؛ واکاوی ابعاد و مولفه های قدرت نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران در بازدارندگی، فصلنامه علمی آموزش علوم دریایی، دوره 7، شماره4.