وجيهه گلشني
پژوهشگر مسائل بين الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
امنیت انرژی با توجه به الگوی جدید عرضه و تقاضای انرژی
بر اساس تعریف سنتی، امنیت انرژی در یک کشور در حالتی برقرار است که در آن همه شهروندان و کسب و کار های موجود به منابع انرژی کافی، بدون وجود ریسک جدی قطع عرضه، با قیمت های معقول، دسترسی داشته باشند [4].
اما این تعریف برای توصیف امنیت انرژی در قرن 21 کافی نیست چرا که در این قرن، برخلاف قرن های گذشته که در آن یک انرژی اهمیت قابل ملاحظه بیشتری نسبت به دیگر انواع انرژی داشت (مثلا نفت در قرن 20 ام)، سبدی مرکب از انواع انرژی ها نیاز به انرژی را برطرف خواهد کرد.به مشخصه های امنیت انرژی در قرن 21 از طریق توجه به خصوصیات الگوی جدید عرضه و تقاضای انرژی در این قرنمی توان دست یافت:
(الف) سبد مرکب انرژی: پیش بینی ها بیانگر تغییر از عصر نفت به عصر سبد مرکب انرژی هستند. احتمالا سهم نفت در عرضهانرژی های اولیهنه تنها به علت افزایش قیمت تمام شده نفت، بلکه به علت تغییر الگوی مصرف، اولویت های سرمایه گذاری و محدودیت های زیست محیطی کاهش می یابد.
لازم به ذکر است که حرکت به سمت سبد مرکب انرژی ممکن است نیازمند استفاده از ابزارهای سیاست خارجی و توان نظامی نیز باشد. بدین معنا که ممکن است برخی کشور های کمتر توسعه یافته تنها با استفاده از فشار های سیاسی و نظامی تن به استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و کاهش استفاده از نفت دهند [5].
(ب) افزایش تعداد و نوع بازیگران عرصه انرژی: بازیگران عصر نفت،کشورها (اعم از خریدار و فروشنده)، بنگاه های ملی و بین المللی و سازمان هایی مثل اوپک بودند. در عصر جدید تعداد بازیگرانی که در عرصه سیاستگذاری انرژی تاثیرگذارند افزایش می یابد؛ مصرف کنندگان نهایی، سازمان های غیر دولتی و بین دولتی مثال هایی از این بازیگران جدید هستند.
(ج) افزایش تعداد و نوع چالش ها: علاوه بر چالش های موجوددر عرصه انرژی، چالش های پیچیده دیگری نیز در حال ظهورند.مسئله استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و در عین حال جلوگیری از تکثیر وگسترش سلاح های هسته ای تنها نمونه ای از این چالش های جدید هستند.
(د) ظهور قدرت های جدید منطقه ای و جهانی: قدرت های جهانی (مثل روسیه و چین) و منطقه ای (مثل ایران) در حال تغییر وضعیت خود در نظام جهانی هستند. رشد اقتصادی چین و هند همزمان است با ظهور کشورهای صادر کننده انرژی مثل روسیه و ایران که جملگی خواستار نظام جهانی چند قطبی در مقابل نظام تک قطبی پیشین هستند.
امنیت انرژی با توجه به الگوی جدید عرضه و تقاضای انرژی،که در بالا بحث شد، مفهومی چند بعدی است که براساس ده شاخص [6] تعریف می گردد:
(1) تخمین منابع موجود (میزان حقیقی منابع و بخشی که قابل استفاده است)؛
(2) نسبت ذخایر به میزان تولید (تعداد سال هایی که می توان با نرخ فعلی تولید به عرضه انرژی ادامه داد)؛
(3) شاخص های تنوع (تنوع در نوع انرژی و جغرافیای آن)؛
(4) وابستگی به واردات (سهم انرژیوارداتی به کل انرژی مصرفی)؛
(5) پایداری سیاسی (پایداری سیاسی در کشورهای عرضه کننده و انتقال دهنده انرژی)؛
(6) قیمت انرژی (قیمت به عنوان تابعی از تقاضا و عرضه، انحصار طبیعی و سفته بازی)؛
(7) تئوری میانگین واریانسپورتفو (رجوع کنید به منبع [7])؛
(8) سهم سوخت های پاک (سهم انرژی های تجدیدپذیر و هسته ای در عرضه انرژی های اولیه)؛
(9) liquidity بازار (ظرفیت بازار برای مقابله با نوسانات عرضه و تقاضا). از نکات قابل توجه در رابطه با liquidity بازار در قرن 21 آن است که چین به عنوان یکی از مصرف کنندگان عمده انرژی به جای تکیه بر بازار بین المللی برای تهیه انرژی به سرمایه گذاری مستقیم در کشور های تولید کننده انرژی و واردات انرژی با تکیه بر قرارداد های دو طرفه با این کشور ها روی آورده است. این موضوع باعث کاهش liquidity بازار می شود [8].
(10) شاخص های طرف تقاضا (شدت انرژی در اقتصاد).
این ده شاخص را می توان در چهار گروه طبقه بندی نمود:
(الف) قابلیت استفاده (availability) بر اساس شاخصه های زمین شناسی؛
(ب)در دسترس بودن (accessibility) بر اساس عوامل ژئوپلتیکی؛
(ج) استطاعت داشتن (affordability) مربوط به حوزه اقتصادی؛
(د) قابلیت پذیرش (acceptability) بر اساس نگرانی های اجتماعی و زیست محیطی.
باید توجه داشت که امنیت انرژی، بنا به موقعیت و زاویه دید، شامل همه شاخص ها و گروه های فوق الذکر نمی شود بلکه تنها بخشی از آنها را در بر می گیرد. این امر به طور مثال با ارتباط دادن چهار گروه عوامل امنیت انرژی به نقطه نظرات مختلف در رابطه با توسعه جهانی قابل توضیح است. یک فاکتور اساسی در نحوه توسعه جهان پدیده جهانی سازی (globalization) است. جهانی سازی در صورت موفق بودن می تواند منجر به توسعه به سمت چند جانبه گرایی و جهانی متکی بر اقتصاد بازار باشد. در این حالت، اهمیت عوامل ژئوپلتیکی در امنیت انرژی کم خواهد بود، حال آنکه گروه شاخص های قابلیت استفاده با اهمیت خواهند بود. چنانچه، برعکس، جهانی سازی موفق نباشد و رقابت بین قدرت ها و مناطق جغرافیایی مختلف همچنان برقرار باشد، در این حالت موانع سیاسی باعث اهمیت استقلال در تامین انرژی می شود و در نتیجه گروه شاخص های در دسترس بودن اهمیت بیشتری می یابد.
به نظر می رسد یک رابطه تهاتری، از نوعی که در بالا بحث شد، بین دو گروه شاخص های استطاعت داشتن و قابلیت پذیرش نیز برقرار است؛ چنانکه تمایل به سمت رفع نگرانی های اجتماعی و زیست محیطی عموما باعث افزایش قیمت انرژی و اهمیت گروه شاخص های استطاعت داشتن در امنیت انرژی می شود و در مقابل پایین نگه داشتن قیمت انرژی برای رشد اقتصادی مناسب باعث بی توجهی و دامن زدن به مشکلات زیست محیطی و در نتیجه اهمیت گروه شاخص های قابلیت پذیرش در امنیت انرژی می گردد.
دوگانگی هایی که در بالا ذکر شدند: (1) جهانی سازی در مقابل منطقه گرایی، و (2) رشد اقتصادی و انرژی ارزان در مقابل توجه به تغییرات اقلیمی، پایه گزارش ویژه سناریوهای انتشار گاز های گلخانه ای (Special Report on Emission Scenarios) تهیه شده توسط هیئت بین دولی تغییرات اقلیمی (Intergovernmental Panel on Climate Change) نیز می باشند[9].
در این گزارش چهار سناریو برای آینده انتشار گاز های گلخانه ای پیش بینی شده است: (الف) سناریوی A1 متکی بر جهانی سازی موفق همزمان با تاکید بر رشد اقتصادی؛ (ب) سناریوی B1 متکی بر جهانی سازی موفق در عین توجه به تغییرات اقلیمی؛ (ج) سناریوی A2متکی بر منطقه گرایی (جهانی سازی ناموفق) همزمان با تاکید بر رشد اقتصادی؛ و (د) سناریوی B2 متکی بر منطقه گرایی در عین توجه به تغییرات اقلیمی. این سناریوها با توجه به چهار گروه شاخص های امنیت انرژی و رابطه تهاتری بین این گروه ها در شکل 1 تصویر شده اند.
شکل 1 – چهارسناریو برای آینده انتشار گازهای گلخانه ای با توجه به چهار گروه شاخص های امنیت انرژی و رابطه تهاتری بین این گروه ها.
نتیجه گیری
در این گزارش پس از پیش بینی آینده انرژی در قرن 21، الگوی جدید عرضه و تقاضای انرژی در این قرن با خصوصیات زیر تبین شد: (1) استفاده از سبد مرکب انرژی؛ (2) افزایش تعداد و نوع بازیگران عرصه انرژی؛ (3) افزایش تعداد و نوع چالش های حوزه انرژی؛ و (4) ظهور قدرت های جدید منطقه ای و جهانی.
در ادامه بر این اساس تعریف جدیدی از امنیت انرژی ارائه شد که برخلاف تعریف سنتی امنیت انرژی تنها بر میزان، قیمت، زمان و مکان بنا نشده است، بلکه مجموعه ای جامع از عوامل در چهار گروه: (الف) قابلیت استفاده، براساس شاخصه های زمینشناسی؛ (ب) در دسترس بودن، براساس عوامل ژئوپلتیکی؛ (ج) استطاعت داشتن،مربوط به حوزه اقتصادی؛ و (د) قابلیت پذیرش، براساس نگرانیهای اجتماعی و زیست محیطی؛ را بر می گیرد.
منابع
[1] Arıboğan, D. &Bilgin, M. (2009)New energy order politics “neopolitics”: from geopolitics to “energeopolitics”, Uluslararasıİlişkiler/International Relations, 5(20), 109-131.
[2] Bilgin, M. (2009a) The PEARL model: gaining competitive advantage through sustainabledevelopment. Journal of Business Ethics, 85(3), 545–554.
[3] Bilgin, M. (2009b) Geopolitics of European natural gas demand: supplies from Russia, Caspianand the Middle East.Energy Policy, 37(11), 4482-4492.
[4] Kruyt, B., van Vuuren, D., de Vries, H.J.M. &Groenenberg, H. (2009)Indicators for energy security, Energy Policy, 37(6), 2166-2181.
[5]Nuttall, W. J. &Manz, D. L. (2008) A new energy security paradigm for the twenty-first century.Technological Forecasting and Social Change,75(8), 1247-1259.
[6] Bilgin, M. (2011)The new energy order, FAST principles and energy futures in the 21st Century. Futures, 10(43), 1041-1043.
[7]Marrro, G. A., Puch, L. A. & Ramos-Real, F. J. (2015) Mean-variance portfolio methods for energy policy risk management.International Review of Economics & Finance, 40, 246-264.
[8] Victor, D. G. &Yerb, L. (2010) The new energy order, managing insecurities in the twenty-first century. Foreign affairs. [Online]https://www.jstor.org/stable/20699783?seq=1#page_scan_tab_contents. Last retrieved at 02/12/2018.
[9] Nakicenovic, N., Alcamo, J., Riahi, K., Roehrl, R. A., Rogner H-H.& Victor, N. (2000) Special Report on Emissions Scenarios (SRES), A Special Report of Working Group III of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge: Cambridge University Press. [Online]
http://pure.iiasa.ac.at/6101. Last retrieved at 04/12/2018.
واژگان کلیدی: منابع انرژی،نفت ،گاز ، امنیت، انرژی ، قرن 21، وجيهه گلشني،
