مازيار آقازاده
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
اختلاف تركيه با ناتو و آمريكا بر سر استقرار سپر دفاع ضد موشكي ناتو در خاك تركيه ، نمود عيني تسري سياست خارجي جديد تركيه به حوزه علايق امنيتي و استراتژيك آنكارا است .
در اجلاس روز پنج شنبه ( 14 اكتبر 2010 ) وزراي خارجه و دفاع ناتو در بروكسل وزير دفاع تركيه با همتايان عضو ناتو خود بر سر استقرار سامانه دفاع ضد موشكي ناتو در خاك تركيه ديدار و گفتگو كرد و ظاهرا بر اساس گزارش هايي كه رسانه هاي تركيه و غربي نوشته اند در اين اجلاس دو طرف بر سر اهداف استقرار اين سامانه نظامي در خاك تركيه به توافق نرسيده اند و قرار شده تا مذاكرات دو طرف در اين باره همچنان ادامه يابد . هر چند كه ” وجدي گونول ” وزير دفاع تركيه پس از اين اجلاس طي اظهاراتي تلاش كرد تا اختلاف بين كشورش و اعضاي ناتو را كم اهميت جلوه دهد ، اما اشاره صريح اين مقام تركيه به تضاد آشكاراهداف استقرار اين سامانه با سياست خارجي آنكارا خود به خوبي بيانگر عمق اختلاف آنكارا با ناتو است .از سوي ديگر رجب طيب اردوغان نخست وزير تركيه نيز در حاشيه اجلاس اخير جي بيست در سئول در ديدار با باراك اوباما رييس جمهوري آمريكا اعلام كرد كه دولت متبوعش هنوز درباره استقرار اين سامانه نظامي در خاك تركيه تصميم نگرفته است . ظاهرا و بنا به گزارش رسانه هاي تركيه و غرب قرار است جواب نهايي تركيه در اجلاس سران ناتو در ليسبون ( 19 و 20 نوامبر2010) ارايه شود .
دولت تركيه در مهم ترين دليل مخالفت خود با استقرار سامانه نظامي اعلام كرده است كه اگر اهداف استقرار اين سامانه نظامي ناتو در خاك تركيه – آن گونه كه اعضاي غربي ناتو و تحليلگران مي گويند – مقابله با همسايگان تركيه از جمله ايران يا سوريه باشد ، تركيه از پذيرش اين سامانه در خاك خود معذور خواهد بود . همچنين بنا به گزارش روزنامه حريت تركيه، آنكارا در مذاكرات با شركاي ناتو اعلام كرده كه اطلاعات مربوط به اين سامانه نظامي نبايد در اختيار اسراييل و ديگر اعضاي غيرعضو ناتو قرار بگيرد . همچنين بنا براين گزارش دولت آنكارا خواسته است كه شمول اين سيستم دفاع ضد موشكي حفاظت از تمامي اعضاي ناتو باشد و اين سيستم نظامي به عنوان سامانه اي مشترك و براي اعضاي ناتو باشد ، نه طرح بازنگري شده سيستم دفاع موشكي آمريكا .
سياست ” اختلاف صفر با همسايگان ”
يكي از دلايل مخالفت تركيه با سامانه دفاع ضد موشكي ناتو ، اهداف اعلامي يا اعمالي اين طرح عليه برخي همسايگان تركيه از جمله ايران ، سوريه و يا حتي روسيه است . تضاد اين اهداف با سياست خارجي تركيه مشخص و آشكار است ، چرا كه در سياست خارجي تدوين شده از سوي ” احمد داوود اوغلو ” وزير خارجه تركيه – و تئوريسين سياست خارجي حزب حاكم عدالت و توسعه – سياست به صفر رساندن اختلافات و تنش با همسايگان تركيه داراي اولويت اساسي است .
در چارچوب همين سياست ، آنكارا در سال هاي اخير تلاش كرده است تا اختلافات ديرينه و تاريخي خود با كشورهايي چون ارمنستان و يونان را حل و فصل كند و در تابستان سال جاري ميلادي وزارت امور خارجه تركيه با انتشار سندي خواستار بازنگري شوراي امنيت ملي اين كشور در وضعيت كشورهايي چون ارمنستان ، يونان ، روسيه ، ايران و عراق از ليست كشورهاي متخاصم و يا دشمن تركيه به ليست كشورهاي همسايه يا متحد شد .
پرواضح است كه در چارچوب چنين سياستي پذيرا شدن يك سامانه نظامي كه هدف اعلامي و اعمالي آن مقابله با توان موشكي برخي همسايگان تركيه از جمله ايران يا سوريه است ، از سوي تركيه امكان پذير نيست .
مقامات آنكارا در چارچوب سياست خارجي ” تنش صفر با همسايگان ” تا كنون امتيازات زيادي را به برخي همسايگان خود داده اند و نمي خواهند تا اين سياست ، تحت الشعاع تامين منافع برخي متحدان عضو ناتوي تركيه و آمريكا قرار گيرد .
از تنش با اسراييل تا دوستي با ايران
دولت رجب طيب اردوغان نخست وزير تركيه از دو سال پيش و همزمان با آغاز جنگ 33 روزه غزه در روابط خود با اسراييل به صورت جدي تجديد نظر كرده است . تنش در روابط تركيه و اسراييل در ماجراي حمله اسراييل به ناوگان آزادي غزه و كشتن 8 شهروند ترك به اوج خود رسيد و هنوز خواسته اصلي تركيه مبني بر عذر خواهي تل آويو از اين اقدام و جبران خسارات حاصله تامين نشده است .
آمريكا بيش از همه از سردي روابط آنكارا – تل آويو نگران است چه آنكه اين دو از سنتي ترين و نزديك ترين متحدان منطقه اي واشنگتن در دهه هاي اخير محسوب مي شده اند .
با وجودي كه در اجلاس وزراي دفاع و خارجه ناتو در بروكسل (14 اكتبر 2010 ) آمريكا و تركيه در زمينه عدم تعطيلي پايگاه نظامي ناتو در ازمير همكلام بودند ولي با اين حال تركيه و آمريكا از زمان حمله اسراييل به ناوگان آزادي غزه روابط خوبي نداشته اند و مهم ترين نمود اين سردي روابط در جريان تصويب قطعنامه ضد ايراني شوراي امنيت ملل متحد ( قطعنامه 1929) نشان داده شد . تركيه در خرداد ماه سال جاري علي رغم تاكيدات واشنگتن به همراه برزيل به اين قطعنامه راي منفي داد .
اين راي منفي تركيه براي آمريكا بسيار گران بود چرا كه با دو راي منفي تركيه و برزيل آرزوي آمريكا براي نشان دادن اجماع بين المللي در موضوع هسته اي ايران بر باد رفت .
تجديد نظر در ايده “real politic ” و گرايش به ايده پرستيژ
سياست خارجي تركيه از دهه هاي پس از استقرار نظام جمهوري لاييك در اين كشور ( 1923) بر مبناي ايده سياست ” واقع گرايانه ” و ” غربگرايي ” بوده است ، اما به نظر مي رسد تداوم اين سياست با سياست خارجي فعلي تركيه ميسر نيست .
البته برخي از تحليلگران نزديك به حزب حاكم تركيه مي گويند كه در سياست ” واقعگرا ” و “عملگرا ” تغييري ايجاد نكرده اند ، بلكه تعريف جديدي از منافع ملي تركيه ارايه داده اند ، اما مخالفان دولت اسلامگراي تركيه مي گويند كه تغيير رويكردهاي تركيه در زمينه سياست خارجي و امنيتي به قيمت تامين منافع ” ايدئولوژيك = اسلامي ” حزب حاكم است و اين در حالي است كه حزب حاكم تركيه و تئوريسين هاي اصلي سياست خارجي دولت اسلامگرا مي گويند كه سياست خارجي تركيه در دهه هاي گذشته دستاوردي متناسب براي تركيه نداشته و به قيمت ناديده گرفتن ظرف تمدني و منطقه اي تركيه و پتانسيل هاي اين كشور در جهان اسلام و خاورميانه بوده است .
از اين رو احمد داوود اوغلو سياست منطقه گرايي ، شرق گرايي و به صفر رساندن تنش با همسايگان را پيشنهاد كرد كه به نظر مي رسد رويكردهاي اخير تركيه در سياست خارجي كاملا در چارچوب اين استراتژي تدوين و به مورد اجرا در آمده است . سردي روابط تركيه با اسراييل و آمريكا ، دخالت فعال تركيه در امور مربوط به خاورميانه ، گرمي روابط با روسيه و چين و نيز تلاش براي حل و فصل اختلافات با ارمنستان و يونان از مهم ترين اقدامات تركيه در چارچوب سياست خارجي جديد آنكارا بوده است .
قضاوت دقيق اينكه اين سياست ها تا چه ميزان با انگيزه هاي واقعگرايانه “real politic ” و عملگرايانه تدوين شده و تعيين دقيق مرز ايدئولوژي با منافع واقعگرايانه تركيه چندان كار ساده اي نيست ، اما نتيجه اين سياست جديد با هر انگيزه اي كه بوده باشد نمودهاي عيني خود را در تقابل با سياست غرب در منطقه و جهان نشان داده است كه آخرين نمود مهم و عيني آن اختلاف تركيه و ديگر متحدان ناتو درباره اهداف استقرار سامانه ضد موشكي در خاك تركيه است .
مقامات آنكارا به خوبي مي دانند كه در چارچوب سياست خارجي جديد بايد نفوذ خود را بين ملت هاي منطقه افزايش دهند و كسب اين ” پرستيژ ” و ترميم چهره تركيه نيازمند اتخاذ سياست هايي مستقل از غرب در موضوعات مورد مناقشه منطقه همچون مساله هسته اي ايران يا بحران فلسطين ميسر است .
سناريوهاي احتمالي در آينده استقرار سامانه ضد موشكي در تركيه
هر چند كه طرح استقرار سامانه موشكي ناتو و آمريكا در تركيه هنوز در مرحله بررسي است ، اما درباره عوامل تاثير گذار بر آينده استقرار اين سامانه در خاك تركيه مي توان به موارد زير اشاره كرد :
1- نخست آنكه همانطور كه اشاره شد در صورتي كه اهداف اعلامي اين سامانه مقابله با توان موشكي ايران و سوريه باشد ، تركيه با تداوم سياست هاي كنوني خود نمي تواند توجيهي مناسب براي استقرار اين سامانه در خاك خود داشته باشد ، چرا كه دولت آنكارا نمي خواهد در خاك خود تهديدي استراتژيك و نظامي عليه همسايگانش پذيرا شود و اين امر با سياست فعلي آنكارا در زمينه ” به صفر رساندن تهديد يا تنش با همسايگان ” در تضاد است .
2- ممكن است در سال هاي پيشرو و در مذاكرات مربوط به استقرار نهايي اين سامانه ، آمريكا و ناتو مجبور شوند در اثر مخالفت هاي تركيه لااقل در سياست اعلامي خود ، تجديد نظرهايي را در اهداف اين سپر موشكي صورت دهند به نحوي كه لبه تيز اين سامانه عليه كشوري خاص از همسايگان تركيه تعريف نشود . در اين صورت دولت آنكارا لااقل مي تواند توجيهي مناسب براي استقرار اين سامانه در خاك خود داشته باشد . براي اين كار ممكن است تركيه از ناتو بخواهد تا ايران يا سوريه را از ليست تهديدات اين سازمان خارج كند و در صورت اجابت ناتو به اين خواست اجازه استقرار اين سامانه داده شود .
3- تركيه براي تصميم گيري در اين مورد نگاهي نيز به توانايي هاي موشكي – و دفاع ضد موشكي – خود خواهد داشت . در ارزيابي نهايي براي تركيه ، در صورتي كه اين سيستم چيزي بسيار فراتر و بيشتر از سيستم دفاع ضد موشكي فعلي تركيه نداشته باشد ، مقامات آنكارا تمايل چنداني به پذيرا بودن اين سيستم نخواهند داشت و ترجيح خواهند داد تا اين سيستم در ديگر كشورها – روماني ، بلغارستان ، چك ، لهستان – مستقر شود . ملاك مهم براي تركيه در تصميم گيري در اين باره كاهش هزينه هاي دفاعي تركيه خواهد بود و اگر در ارزيابي هاي همه جانبه ، مقامات تركيه به اين نتيجه برسند كه استقرار اين سيستم هزينه هاي دفاعي و نظامي آنها را كاهش خواهد داد ، تمايل بيشتري براي پاسخ مثبت به ناتو خواهند داشت .
4- تركيه نمي خواهد تا پيوند خود را با آمريكا و غرب به طور كلي بگسلد و در عوض خواستار تعميق روابط مستقل خود از پايگاه و جايگاهي برابر با آمريكا ، ناتو و اتحاديه اروپا است . پر واضح است كه تاثير گذاري تركيه در منطقه و جهان به واسطه نقشي است كه اين كشور مي تواند بين شرق و غرب ايفا كند و از اين رو تداوم اين تاثير گذاري نيازمند حفظ توامان روابط با هر دو طرف است و اتفاقا يكي از مشكلات تركيه در زمينه پذيرا بودن سپر ضد موشكي ناتو در همين نكته نهفته كه استقرار اين سامانه در خاك تركيه – با اهداف تعريف شده كنوني اين سامانه عليه همسايگان تركيه ، موقعيت فعلي اين كشور به عنوان كشوري موازنه گر و ميانجي را به نفع يكي از دو طرف مناقشه تغيير خواهد داد .
5- و نكته نهايي اينكه دولتمردان حزب حاكم عدالت و توسعه براي تصميم گيري درباره اين سامانه نگاهي نيز به وضعيت سياست داخلي تركيه دارند . دولت اردوغان از اين هراس دارد كه در صورت استقرار اين سامانه در خاك تركيه دست ارتشيان در معادلات سياست خارجي تركيه افزايش مي يابد و اين مساله في نفسه براي دولتمردان اسلامگرايي كه دهه ها ست زير فشار نهاد ارتش هستند ، موضوعي مهم است . دولت اردوغان نمي خواهد با اعطاي مجوز به اين سپر موشكي ناتو بارديگر سايه ژنرال هاي ارتش را بالاي سر خود ببيند ، چرا كه اساسا ژنرال هاي تركيه سابقه درازي در اعمال نفوذ در سياست خارجي و دور زدن دولت آنكارا و ايجاد رابطه مستقلانه با آمريكا و ناتو دارند .
