دکتر علی اکبر ضیایی
کارشناس و استاد دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
گذشته روابط سیاست خارجی اندونزی در خاورمیانه
اندونزی و عراق نیز به عنوان کشورهای اسلامی با دارا بودن اکثریت مطلق مسلمان روابط نزدیکی داشته اند. هر دو کشور دارای سفارت در پایتخت کشور دیگری می باشد و هر دو کشور عضو سازمان جهانی تجارت WTO و جنبش عدم تعهد و سازمان همکاری اسلامی می باشند. پس از جنگ جهانی دوم عراق یکی از نخستین کشورهائی بود که استقلال اندونزی را در سال 1945 به رسمیت شناخت. دو کشور در سال 1950 روابط سیاسی خود را رسما آغاز کردند و 15 قرارداد در حوزه های مختلف بین آنها به امضا رسید.
اندونزی علی رغم فضای بحرانی عراق در دوران جنگ تحمیلی سعی نمود تا سفارت خود در بغداد را باز نگهدارد و خللی در روابط سیاسی دو کشور ایجاد نگردد. در بدترین شرایط سقوط صدام و تغییر نظام آن کشور سفارت اندونزی در سال 1382 به طور موقت تعطیل و در سال 1390 بازگشائی شد. در سال 1382 تظاهراتی در اندونزی علیه اقدامات مداخله جویانه آمریکا در عراق برگزار شد. بیش از پنجاه هزار نفر از مردم در آن سال در پایتخت اندونزی، جاکارتا، علیه سیاستهای نظامی آمریکا در عراق تظاهرات نمودند. پس از اتمام جنگ در عراق سفارت اندونزی در آن کشور بازگشائی شد و به سرعت روابط صمیمانه ای میان دو کشور برقرار گردید. عراق از شرکتهای اندونزیائی دعوت نمود تا در بازسازی کشور پس از جنگ مشارکت نمایند. در طول سالهای گذشته همواره عراق به عنوان منبع انرژی و سوخت در نگاه سیاستمداران اندونزی دارای اهمیت خاصی بوده است. مردم عراق با محصولات اندونزی چون لاستیک، صابون، ادویه، مبل، زغال سنگ، پارچه و لباس، روغن نخل، کفش، ماشین و محصولات الکترونیکی آشنا بوده اند. برخی از مورخان اعتقاد دارند که روابط اندونزی و ترکیه به قرن دوازدهم میلادی می رسد و بازرگانان مسلمان ترک نقش مهمی در ترویج اسلام در سرزمین اندونزی ایفا کرده اند. روابط اندونزی با امپراتوری عثمانی با سفر مقامات عالی رتبه عثمانی به آچه اندونزی به درخواست سلطنت آچه برای مقابله با نیروهای پرتغالی در شهر ملاکا (واقع در مالزی کنونی) به اوج رسیده است. ترکیه در 29 دسامبر 1949 استقلال اندونزی را به رسمیت شناخت و روابط سیاسی بین دو کشور در 1950 آغاز گردید. پس از سقوط عثمانی هر دو کشور سفارتهای خود را در جاکارتا و آنکارا افتتاح کردند. ترکیه در 10 آوریل 1957 سفارت خود را در جاکارتا باز نمود.هر دو کشور عضو سازمان جهانی تجارت WTO و سازمان همکاری اسلامی و جی-بیست یا گروه 20 می باشند.
روابط سیاسی اندونزی و سوریه در سال 1949 آغاز گردید و این حرکت اقدامی مبتکرانه از طرف دولت سوریه برای برسمیت شناختن اندونزی به عنوان یک کشور مستقل بشمار می آمد. نماینده سوریه در سازمان ملل به نام فارس الخوری در سال 1947 از شورای امنیت سازمان ملل خواست تا مسأله استقلال اندونزی مورد تصویب قرار گیرد که این تلاش در نهایت به استقلال اندونزی در سال 1949 انجامید. سوریه دومین کشور پس از مصر بود که استقلال اندونزی را به رسمیت شناخت. هر دو کشور دارای مواضعی یکسان در باره موضوع فلسطین می باشند. سوهارتو رئیس جمهور اندونزی در اکتبر سال 1977 از سوریه بازدید کرد و نخست وزیر سوریه محمود زعبی در ژوئن 1997 از اندونزی بازدید به عمل آورد. نخست وزیر سوریه محمد ناجی عطری در ژانویه 2009 از اندونزی دیدار نمود. اندونزی در طول سالهای گذشته همواره از حق حاکمیت سوریه بر بلندیهای جولان دفاع کرده است. سیاست اندونزی در قبال بحران سوریه این بوده است که گروههای درگیر از جنگ دست کشیده و بر سر میز مذاکره حاضر شوند. دولت اندونزی در سال 2014 تعهد نمود تا کمکهای انساندوستانه ای را به مبلغ 500000 دلار برای جنگ زدگان سوریه ارسال نماید. پیش از آن اندونزی در سالهای 2012 و 2013 مبلغ مشابهی را برای آوارگان سوری از طریق سازمان ملل متحد ارسال کرده بود. هر دو کشور دارای سفارت در پایتخت کشور مقابل بوده و هر دو کشور عضو جنبش عدم تعهد و سازمان همکاری اسلامی می باشند. حجم مبادلات تجاری میان دو کشور از 47.8 میلیون دلار در سال 2003 به 100 میلیون دلار در سال 2008 رسید. لازم به یادآوری است که این موازنه تجاری به نفع اندونزی می باشد، زیرا اندونزی پارچه، لاستیک، چای، قهوه، روغن نخل، چوب و کاغذ به سوریه صادر می کند، اما سوریه تنها خرما، میوه و روغن زیتون به اندونزی صادر می نماید.
مصر و اندونزی به عنوان دو کشور با اکثریت مسلمان و اقلیت غیر مسلمان با یکدیگر روابط دوستانه و قدیمی داشته اند و همان گونه که اشاره کردیم مصر نخستین کشوری بود که اندونزی را در سال 1945 به رسمیت شناخت. هر دو کشور دارای سفارت در پایتخت خود می باشند. دو کشور اندونزی و مصر عضو سازمان همکاری اسلامی، جنبش عدم تعهد، جی 20 و کشورهای دی 8 می باشند. تراز تجاری بین دو کشور در سال 2013 به مبلغ 1.03 میلیارد دلار رسید. اندونزی محصولاتی چون روغن نخل، پارچه، چای و لوازم الکترونیکی و دیگر امور را به مصر صادر می کند. صادرات مصر به اندونزی به مبلغ 94.4 میلیون دلار در سال 2013 شامل سیمان و سنگ معدن و میوه بوده است. در بحران مصر نیز همین اعتدال سیاسی به خوبی در سیاست خارجی اندونزی نمایان بود. وزیر خارجه اندونزی مارتی نتالگاوا در 4 فوریه 2011 گفت که به عنوان یک دوست برای مردم مصر می خواهد منافع ملی مردم مصر در اولویت همه منازعات قرار گیرد و بحران سیاسی با مذاکرات حل و فصل گردد.
روابط سیاسی یمن و اندونزی به سالهای نخستین اسلام و مبادلات بازرگانی حضرموت و بندر سوماترا و کانتون جنوب چین و تنگه ملاکا بازمی گردد و هم اکنون بسیاری از سادات یمنی در اندونزی برای قرون متمادی زندگی می کنند و از جایگاه نسبتا خوبی هم در مسان افکار عمومی برخوردار می باشند. اندونزی در صنعا و یمن در جاکارتا سفارت دارند و هر دو کشور عضو سازمان همکاری اسلامی و جنبش عدم تعهد می باشند. اندونزی بحران یمن را همواره مورد توجه خود قرار داده و سعی نموده است تا به گونه ای در حل منازعات داخلی یمن و مداخلات عربستان در آن کشور نقش مثبتی ایفا نماید. حملات هوائی عربستان به مواضع مردمی در یمن هزاران کشته و زخمی برجا گذاشته است. تلاشهای ایران برای برقراری آتش بس میان طرفهای درگیر در یمن با آتشباری عربستان و حملات تجاوزکارانه آن کشور همراه بوده است. برخی از تحلیل گران سیاسی اعتقاد دارند که بیشتر کشورهای عربی چون قطر و کویت و امارات و بحرین و اردن و مصر و مراکش نمی توانند در بحران یمن به علت همکاریهای استراتژیک با عربستان نقش مؤثر ایفا نمایند و آمریکا و متحدانش نیز زمینه را برای ادامه روند بحران در یمن با ارائه کمکهای اطلاعاتی و نظامی به عربستان فراهم آورده است. در این میان برخی از تحلیل گران منطقه جنوب شرق آسیا به نقش اندونزی در حل این بحران تأکید می ورزند. شاید یکی از علل روی آوردن به نقش اندونزی در این بحران عدم کارائی سازمان همکاری اسلامی در برقراری صلح با توجه به منافع طرفین دعوا و جانبداری آن سازمان از عربستان و حکومت خودخوانده وابسته به آن در یمن بوده است. نخست این که اندونزی به عنوان پرجمعیت ترین کشور مسلمان با کشورهای ایران و عربستان و یمن روابط صمیمانه ای داشته و میانجی گری اندونزی می تواند در میان قدرتهای منطقه خاورمیانه مؤثر واقع شود. دوم این که اندونزی علی رغم دور بودن از مناطق بحرانی یمن دارای تعداد زیادی دانشجو و کارگر مهاجر در یمن می باشد و هر سال تعداد 221000 نفر اندونزیائی برای انجام فریضه حج به عربستان مسافرت می کنند و برقراری صلح و آرامش در منطقه به نفع اندونزی می باشد. سوم آن که اندونزی تجربه خوبی در برقرای موازنه بین شیعه و سنی داشته و اسلام اندونزیائی دارای وجوه متمایزی در تقویت وحدت بین شیعه و سنی می باشد و این ویژگی مسالمت آمیز در نوع رویکرد دینی اندونزی می تواند نقش خوبی در ایجاد صلح و آرامش و دوری از افراط گرائی دینی ایفا کند. برخی از تحلیل گران منطقه جنوب شرق آسیا اعتقاد دارند که مداخله صلح جویانه اندونزی در مناطق بحرانی خاورمیانه و از جمله یمن می تواند تجربه مفیدی برای توسعه قدرت اقتصادی و سیاسی اندنزی در سالهای آینده بشمار آید، اما تاکنون اقدامات خاصی از طرف دولت اندونزی در حل این بحران برداشته نشده است.
جایگاه خاورمیانه در سیاست خارجی اندونزی
یکی از شعارهای انتخاباتی رئیس جمهور اندونزی جوکو ویدودو Joko Widodo سیاست خارجی بر اساس توسعه اقتصادی بوده است. اگرچه دستگاه دیپلماسی و امنیت ملی و عموم مردم اندونزی به توسعه همکاریهای سیاسی با خاورمیانه علاقمند می باشند، اما رویکرد اقتصادی به این روابط از اولویت بیشتری برخوردار است. علاوه بر توسعه سرمایه گذاری و بازرگانی یکی از مسائل مهم اندونزی گسترش صنعت جهانگردی است که بخش مهمی از تلاشهای سیاستمداران آن کشور را به خود اختصاص داده است. اندونزی در سال 2013 تعداد بیش از 100000 نفر جهانگرد از خاورمیانه را میزبانی کرده است. وزارت امور خارجه اندونزی با همکاری وزارت فرهنگ و توریسم آن کشور طرحهایی را برای جذب بیشتر جهانگردان از کشورهای منطقه خاورمیانه در دست اقدام دارند. از جمله طرح های آینده اندونزی در جذب جهانگردان خاورمیانه توسعه صنعت غذایی حلال و طراحی برنامه های مورد علاقه مسلمانان خاورمیانه در حوزه فرهنگی و گردشگری و ساختن “شهر عربی” همچون “شهر چینی” می باشد. توسعه همکاریهای اقتصادی با کشورهای خاورمیانه هم از لحاظ اقتصادی و هم نفوذ سیاسی اندونزی در آن مناطق دارای اهمیت می باشد. موضوع مهمی چون اشغال فلسطین توسط رژیم اشغالگر قدس به گونه ای متفاوت در میان سیاستمداران اندونزیائی نگریسته می شود، زیرا آنان اعتقاد دارند که وقتی صدای مردم و دولت اندونزی به مردم فلسطین می رسد که اندونزی دارای روابط عمیق اقتصادی با کشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه داشته باشد و این نفوذ اقتصادی زمینه ساز نفوذ سیاسی و حمایت از مردم فلسطین نیز خواهد شد.
کشورهای خاورمیانه یکی از مهمترین مناطقی است که اندونزی به دنبال تغییر راهبردی سیاست خارجی خود در قبال آن حوزه مهم جغرافیائی می باشد. کشورهای خاورمیانه به علت دارا بودن منابع نفتی و بنگاههای اقتصادی مهم در سالهای اخیر به سوی کشورهای شرق آسیا بویژه آسه آن برای تجارت، توریسم و سرمایه گذاری روی آورده اند. شورای همکاری خلیج فارس و آسه آن در 10 سال گذشته به شدت افزایش یافته است، یعنی از سال 2003 تا 2013 افزایش 5 برابری داشته و کشورهای عضو آسه آن پنجمین شریک تجاری کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس گردیده اند. در سالهای گذشته کشورهای اروپائی به دنبال جذب پولهای کشورهای خاورمیانه بودند، اما با ورشکستگی اروپا کشورهای منطقه آسه آن مکان مناسبی برای سرمایه گذاری کشورهای خاورمیانه شده اند. پنج کشور عضو آسه آن شامل اندونزی، مالزی، تایلند، فیلیپین و سنگاپور روی هم رفته 128.4 میلیارد دلار در مقایسه با چین 117.6 میلیاد دلار در سال 2013 جذب سرمایه داشته اند. به عنوان مثال شرکت سرمایه گذاری بین المللی نفت امارات مبلغ 6.7 میلیاد دلار بر سایت ذخیره سازی نفت مالزی سرمایه گذاری کرده است. قطر قراردادی به مبلغ 4 میلیارد دلار در صنایع پتروشیمی ویتنام و 10 میلیاد دلار بر صنایع پتروشیمی و دیگر موارد در مالزی سرمایه گذاری کرده است. لازم به ذکر است که حجم سرمایه گذاریهای کشورهای خاورمیانه با اندونزی نسبت به همسایگان آن کشور اندک است و دولت اندونزی به دنبال تغییر سیاستهای خود جهت جذب حداکثری منابع مالی خاورمیانه می باشد. با توجه به اینکه اندونزی بزرگترین مشور مسلمان نشین در جهان می باشد چنین انتظار می رود که روابط اقتصادی این کشور در سالهای آینده با کشورهای منطقه خاورمیانه گسترش بیشتری یابد. امارات به عنوان بزرگترین شریک تجاری مالزی 8.81 میلیارد دلار با آن کشور در سال 2013 و اندونزی در همان سال فقط 2.5 میلیارد دلار مبادله داشته است. دولت اندونزی به دنبال شناسائی ظرفیتهای بیشتر اقتصادی در کشورهای ثروتمند خاورمیانه و توسعه همکاریهای سیاسی و اقتصادی در سالهای آینده می باشد. با توجه به حجم بالای ساخت و ساز در عربستان و قطر که تنها در 3 سال اخیر 10 درصد افزایش داشته است اندونزی توانسته است راههایی برای ورود به بازار ساخت و ساز این کشورها پیدا نماید. عربستان که با کمبود منازل مسکونی روبرو می باشد تنها در شهر ریاض به 50000 واحد مسکونی در سال برای 10 سال آینده نیاز دارد. عربستان برای ساخت 500000 واحد مسکونی مبلغی باید حدود 67 میلیارد دلار هزینه نماید. جالب است بدانیم که مردم عربستان به منازل چوبی علاقه خاصی از خود نشان می دهند و اندونزی با دارا بودن ظرفیت صادرات چوب به میزان 1 میلیارد دلار می تواند در صادرات چوب به عربستان سهم بسزایی داشته باشد. یکی از موانع صادرات اندونزی به کشورهای خاورمیانه عدم اعتماد مردم آن مناطق به محصولات ناشناخته اندونزی در مقایسه با چین و آمریکا می باشد، به همین علت یکی از اهداف دیپلماسی اندونزی فعال نمودن فعالیتهای تبلیغاتی جهت عرضه محصولات آن کشور می باشد و همان گونه که اشاره کردیم دیپلماسی بین المللی اندونزی در جهت توسعه روابط اقتصادی فعالیت می نماید. استخراج ذخایر فصیلی یکی از دغدغه های دولت اندونزی بشمار می آید و زیرساختها و تکنولوژی برای استخراج نفت و گاز نیازمند سرمایه گذاریهای خارجی است. معضل انرژی یکی از مشکلات بحث انگیز در عرصه سیاسی نیز بوده و دولت جدید درصدد کاهش یارانه های سوختی است. کشورهای عضو آسه آن نیازمند 705 میلیارد دلار سرمایه گذاری برای ترمیم زیرساختهای مرتبط با استخراج نفت و گاز از 2013 تا 2035 خواهند بود که 205 میلیارد دلار آن برای نفت و 460 میلیارد دلار برای گاز و 40 میلیارد دلار برای زغال سنگ می باشد و سهم اندونزی از این حجم سرمایه گذاری در حدود 45 درصد از کل مبالغ تخصیص یافته است. چنین شرایطی در جنوب شرق آسیا زمینه را برای سرمایه گذاری مستقیم کشورهای خاورمیانه در موضوع انرژی فراهم می سازد. وزارت امور خارجه اندونزی مهمترین مرجع قانونی برای مذاکرات بین المللی و جذب سرمایه گذاران و سهامداران خارجی و نیز توسعه صنعت توریسم با کمک شرکتهای خارجی می باشد. اندونزی که همواره سیاست مسالمت جویانه ای نسبت به تحولات خاورمیانه داشته است علاقمند است بیشتر نقش میانجی گری میان بحرانهای سیاسی ایفا نماید و نمونه آن ابراز تمایل اندونزی برای حل اختلافات میان تهران-ریاض در پی اعدام آیت الله نمر در عربستان و تعرض به سفارت آن کشور در ایران می باشد. علی رغم این موضع گیری بی طرفانه می بینیم که اندونزی در حوادث کشتار منی و نیز اعمال خشونت اتباع سعودی علیه زنان اندونزیائی در عربستان مواضع صریح و منتقدانه ای را اعلام کرده است. رتنو مرسودی وزیر خارجه اندونزی ظهر چهارشنبه بیست و سوم دی ماه اسل جاری با محمد جواد ظریف همتای ایرانی خود دیدار گفتگو کرد. پیش از این نیز وزیر سابق خارجه اندونزی مارتی ام. ناتالگاوا در سال 1392 در حاشیه نشست خود با محمد جواد ظريف وزير امور خارجه ايران نسبت به روند مذاکرات اتمی میان ایران و گروه 1+5 (پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل به علاوه آلمان) ابراز خوشنودی کرده بود و ناتالگاوا نقش ایران در حل بحران سوریه را بسیار مهم ارزیابی کرده و در حاشیه شصت و هشتمین اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک از همه کشورها خواسته است تا در تلاش برای کمک به حل بحران سوریه، زمینه را برای برگزاری کنفرانس ژنو 2 فراهم کنند. وی همچنین مخالفت اندونزی را با هرگونه اقدام نظامی علیه سوریه ابراز کرد و مذاکرات را تنها گزینه دستیابی به راه حل بحران در این کشور عربی دانست. همین سیاست در بحران یمن و اعلام آمادگی برای میانجی گری میان طرفین دعوا در سیاست خارجی اندونزی دیده می شود. وزیر امور خارجه اندونزی رتنو مرسودی در یک کنفرانس خبری در جاکارتا گفت که نمایندگان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی به “یوسف کالا” معاون اول رییس جمهوری اندونزی پیشنهاد میانجیگری در خصوص حل بحران یمن را دادند.
آینده روابط اندونزی و منطقه خاورمیانه
به نظر می رسد با توجه به نقش منفی عربستان و قطر و امارات در دخالت در امور داخلی سوریه و حمایتهای مستقیم و غیر مستقیم آنها از جریانهای افراطی احتمال بروز درگیری در خاورمیانه روز بروز افزایش یافته است و خبر احتمال ورود نیروهای عربستان و متحدانش به بهانه مبارزه با داعش به منطقه جنگ سوریه و مبارزه با دولت قانونی بشار اسد تا حد زیادی مایه نگرانی تحلیل گراین سیاسی در جنوب شرق آسیا شده است، زیرا در صورت دخالت مستقیم نظامی عربستان که پیش از این با تجهیز و کمکهای نظامی به تروریستهای افراط گرا عملی می شد منافع اقتصادی بسیاری از کشورهای عضو آسه آن و از همه مهمتر اندونزی به خطر می افتد، زیرا از طرفی بیش از یک میلیون کارگر مهاجر با مشکل بیکاری و عدم امنیت روبرو می شوند و از طرف دیگر جنگ در جبهه های متعدد توسط عربستان و کشورهای متحد با وی بنیه اقتصادی آنان را تا حدی تضعیف می کند که طرح توسعه سرمایه گذاریهای مستقیم آن کشورها در اندونزی نیز با شکست حتمی روبرو خواهد شد. درگیر شدن کشورهای بی ثباتی چون عربستان در جنگ سوریه عواقب شومی را برای سرمایه گذاران سعودی در جنوب شرق آسیا و بویژه اندونزی به دنبال خواهد داشت. دوره پسابرجام زمینه مناسبی برای گسترش زمینه های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بین اندونزی و ایران خواهد بود و با برداشته شدن موانع بانکی میزان صادرات ایران به اندونزی در حوزه انرژی و پتروشمی و مواد غذائی افزایش چشمگیر خواهد داشت و باید راهی برای توسعه همکاریهای تکنولوژیک بویژه در نفت و گاز و نانو تکنولوژی و صنایع هوافضا پیدا نمود. چشم انداز همکاریهای دوجانبه اندونزی و ایران به علت دارا بودن سیاست اعتدالی و مبارزه جدی و فراگیر با عناصر افراط گرائی بسیار روشن خواهد بود.
واژگان کلیدی: آینده روابط اندونزی و منطقه خاورمیانه، اندونزی و آسیا، روابط اندونزی با خاورمیانه، اندونزی
