دکتر علی‌اصغر زرگر
استاد دانشگاه
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح – IPSC
جایگاه انرژی در برنامه 2030 عربستان
یکی از منابع اصلی درآمدی عربستان نفت است و بین 9 تا 10 میلیون بشکه در روز در حال تولید نفت است. یکی از منابع اصلی مالی و پولی عربستان است و می‌تواند که از آن به سایر پروژه‌ها ورود پیدا کند. در این شکی نیست که عربستان توانسته است خیلی از پروژه‌های صنعتی را ه به ثمر برساند، یعنی حتماً بحث نفت خام مطرح نیست. بلکه نفت فرآوری شده یا گاز فرآوری شده به صورت‌های مختلفی مانند تولیدات شیمیایی و غیره صادر می‌کند. اما درعین‌حال زیربنا و ستون فقرات اقتصاد عربستان مبتنی بر نفت و صادرات نفتی است.
بنابراین در حال حاضر آنچه در سیاست‌های داخلی عربستان جریان دارد، این است که شاهزاده جدید عربستان (که احتمالاً به‌زودی پادشاه عربستان هم خواهد شد) توسط خود یا اطرافیان یا مشاورینش نظرش بر این بوده که تمرکزی را به اقتصاد و توسعه اقتصادی عربستان بدهد. یعنی جزایر قدرتمند اقتصادی را که از محل منابع نفتی ارتزاق می‌کردند، را کنار بزند و تمام منابع مالی عربستان از نفت را در یکجا تجمیع کرده و متمرکز نماید. بنابراین تمام برنامه‌های توسعه‌ای عربستان را از یک مجرا و با تمرکز خاصی برقرار کند. این اصل و زیربنای سیاست‌های جدید هیئت حاکمه عربستان است. با توجه به بازداشت‌ها و مسائلی است که اخیراً پیش آمد. به دنبال ایجاد یک تمرکز برای طرح‌های توسعه‌ای بود که این طرح‌ها اداره شود و توسعه به وجود آید. بنابراین به نظر من آنچه اتفاق افتاده و یا به‌عنوان سیاست‌های زیربنایی به استراتژی اصلی عربستان سعودی در رابطه باسیاست‌های انرژی تبدیل‌شده است (و این‌که چه نقشی در توسعه اقتصادی این کشور خواهد داشت) باید از این منظر دیده شود که با توجه به حجم وسیعی که نفت در حال تولید و صادر شدن منبع اصلی هرگونه فعل‌وانفعالات اقتصادی توسعه‌ای در عربستان، نفت است.
درواقع نقش اصلی به مسئله نفت و درآمدهای نفتی اختصاص داده‌شده است، اما تابه‌حال احتمالاً بخشی از این درآمدها به‌گونه‌ای به منابع دیگری می‌رفت، یعنی خانواده‌هایی پادشاهی و.. که ازنظر اقتصادی قدرت داشتند، هرچند تاجرهای خوبی بودند و درآمد عمده‌ای را به جیب می‌زدند، ولی درعین‌حال به بدنه حکومت چسبیده بودند و بخشی از این منابع به شاهزادگان اختصاص پیدا می‌کرد. اما این‌ها به‌تازگی کنار گذاشته‌شده‌اند و تمامی این منابع نفتی در آینده نزدیک، کوتاه‌مدت و درازمدت به پروژه توسعه اقتصادی تمرکزی اختصاص (که از جانب هیئت حاکمه واحدی به اجرا درمی‌آید) پیدا می‌کند.
بنابراین در این شکی نیست که عربستان سعودی یک کشور رانتیر باقی خواهد ماند. در تعریف کشور رانتیر باید گفت که حداقل 42 درصد یا بیش از 40 درصد منابع ارزی دولت که به خزانه‌اش واریز می‌شود از یک منبع خارجی ارزی یعنی از صادرات نفت و پولی که به خزانه وارد می‌شود باشد. بنابراین دولت عربستان، یک دولت رانتیر خواهد بود، یعنی منبع ارزی واحدی که بیش از 40 درصد منابع دولتی را تخصیص می‌دهد، از محل منابع نفت خواهد بود. در این حال این روند از جانب یک نیروی متمرکز و هیئت حاکمه قدرتمندی کنترل می‌شود و از یک مجرا به پروژه‌های توسعه اقتصادی که در درازمدت به اجرا درمی‌آید داده شود.
بنابراین در این شکی نیست که منابع نفتی و سیاست‌های نفتی عربستان، نقش اولیه را در این موضوع دارند. اما در رابطه با این‌که آیا عربستان می‌تواند قیمت نفت را در وضعیتی قرار دهد که یک درآمد ثابت داشته باشد، باید گفت که این هماهنگی‌ها در داخل اوپک انجام می‌شود. خصوصاً به نظر من باید هماهنگی‌ای بین هیئت حاکمه عربستان ؛ آمریکایی‌ها و قدرت‌های بزرگ نفتی باید داشته باشد. تا این هماهنگی را می‌تواند به درون اوپک هم بکشاند. بر اساس گزارشی از یک سازمان بین‌المللی، آمریکایی‌ها اعلام کرده‌اند که طی سه سال آینده قادر هستند که از طریق شیل اویل خود قادر هستند که هشتاد درصد نیاز نفتی دنیا را تأمین کنند. شاید این‌ها امر جنبه تبلیغاتی داشته باشد، اما درعین‌حال به نظر می‌آید که آمریکا در نظر دارد که حداقل طی سه سال آینده قیمت نفت را در حد تعادل 55 تا 60 حفظ کند. لذا شکی نیست که اگر چنین چیزی باشد، عربستان سعودی هم می‌تواند با یک اطمینان خاطری طی چند سال آینده از یک درآمد ثابتی از نفت یعنی هر بشکه بین 55 تا 60 دلار مطمئن باشد.
عربستان و انرژی نو در برنامه 2030
امکان حرکت عربستان به انرژی نو در برنامه 2030 وجود دارد، اما بستگی به این دارد که آیا دست یافتن به منابع دیگر مقرون‌به‌صرفه هست یا خیر. با توجه به این حجم عظیم منابع نفتی موجود و نفت قابل استحصالی منابع عظیم نفتی ، در کوتاه‌مدت عربستان ترجیح می‌دهد که از این منابع استفاده کند و هر چه بیشتر نفت خود را به فروش برساند. ولی درعین‌حال، امروزه برای شیرین سازی آب دریا، توسعه اقتصادی و … نیاز به انرژی وجود دارد و این انرژی هم جز انرژی الکتریسیته چیزی نیست. یعنی برای شیرین کردن مقدار زیادی آب‌شور دریا و برای کشاورزی، به انرژی زیاد و نامحدودی نیاز دارد. این انرژی می‌تواند از منابع گازی یا از منابع دیگری باشد، اما درعین‌حال می‌تواند با توجه به این‌که عربستان از صحراهای زیادی برخوردار است ( امروزه هم سازمان‌های بین‌المللی و حتی خیلی از کشورها به دنبال سرمایه‌گذاری در این انرژی هستند و فنّاوری آن را به‌سادگی در اختیار کشورها قرار دهند) عربستان هم جز کشورهایی مستعد استفاده از انرژی خورشیدی است و شاید یک کشور بی‌نظیر از این نظر باشد. در واقع این کشور مدت‌زمان زیادی از خورشید برخوردار است و لذا می‌تواند انرژی خورشید را که انرژی پاک است به مقدار زیادی تولید کند و نیازهایی را که امروزه کشورهایی مثل سوئد و کشورهای اروپایی را تا سال 2030 به دنبال استفاده از خودروهای الکتریکی هستند، عربستان و هم به این‌طرف حرکت کند که از نیروی الکتریسیته برای خودروها استفاده کنند و دیگر از هیدروکربن (که هوا را آلوده می‌کند و مصارف دیگری دارد) را کمتر استفاده کنند. این نیاز به انرژی دارد و این انرژی می‌تواند از انرژی خورشید، باد و … تأمین شود که انرژی پاک‌تری هست و کشورهایی مثل عربستان استعداد زیادی در تولید این نوع انرژی دارند. احتمال می‌رود که به سمت استفاده بیشتر از انرژی‌های نوین بروند. خصوصاً این‌که عربستان با توجه به این‌که به منابع آب برای کشاورزی به مقدار کمتری دسترسی دارد، نیاز دارد که به مقدار زیادی آب دریا را شیرین کند و شیرین کردن آب دریا به مقدار زیادی انرژی الکتریکی نیاز دارد که درواقع باید بتواند آن را از منابع دیگری تأمین کند.
چشم‌انداز توجه عربستان به حوزه انرژی هسته‌ای و سایر جنبه‌های انرژی
اروپایی‌ها هم می‌دانند که انرژی هسته‌ای، انرژی لوکسی است. اولاً پرهزینه است و برای درازمدت معمولاً این ژنراتورهای هسته‌ای ساخته می‌شوند. ثانیاً خطراتی متوجه آن است، اداره آن بسیار مشکل است. تحت کنترل آژانش بین‌المللی انرژی هسته‌ای است و بعدازآن هم صنعتی وابسته است. یعنی چه برای منابع اولیه قابل سوخت و چه برای نگهداری و راه‌اندازی آن نیاز به هزینه‌های زیادی دارد. بنابراین در کوتاه‌مدت انرژی هسته‌ای به‌صرفه نیست. ولی درهرصورت عربستان هم به پیروی از سایر کشورهایی که معمولاً یکی دو تا ژنراتور هسته‌ای دارند، امکان دارد که با توجه به سودآوری برای کشورهای غربی (، درعین‌حال که خود تمایل زیادی به گسترش این صنعت ندارند) تمایل دارند که حداقل چند ژنراتور هسته‌ای را برای ریاض بسازند. خواه ناخواه عربستان هم در حال انعقاد قراردادهایی است تا این کار را انجام دهد.
واژگان کلیدی: آینده، جایگاه انرژی ، برنامه 2030 ،عربستان
