مریم خالقی نژاد
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
حزب کارگران کردستان که نام کامل آن به کردی Partiya Karkerên Kurdistanê است، از سال 1984 با رهبری عبدالله اوجلان به وجود آمد، به عنوان یک سازمان چریکی چپگرا، مسلح و جدایی‌طلب در ترکیه شناخته شده که برای حقوق فرهنگی و سیاسی کردها فعالیت می‌کند. این فعالیت‌ها منحصر به مرزهای ترکیه نیست، چراکه تلاش برای خودمختاری کردستان جزئی از مرامنامه آن‌ها بوده است. این حزب از سال 1984 درگیر جنگ با نظامیان ترکیه است، اما پس از سال‌ها تلاش به‌صورت خشونت‌آمیز، به نتیجه مطلوبی نرسید، در سال 2012 گفتگویی با حکومت ترکیه انجام داد که منجر شد پس‌ازاین توافق، برنامه‌های خود را در راستای هدف مذکور، از روش مسالمت‌آمیزی پیگیری نمایند. ازنظر توانایی نظامی نیز رقمی حدود شش تا هفت هزار نیروی نظامی دارد که امروزه از قدرت سیاسی نظامی مناسبی بهره می‌برد و در میان اکثر مناطق کردنشین به‌خصوص در مرزهای همسایه دارای پایگاههایی مردمی هست. به‌تبع وجود این حزب در منطقه تبعاتی را برای کشورهای منطقه دارد. چراکه این کشورها ضمن دارا بودن قومیت کرد در مرزهای خود زمینه و تجربه بحران‌هایی از این قبیل را دارند. بر همین اساس هنگامی‌که در مرزهای کردنشین کشورهای منطقه حرکتی در قالب خیزش کردها به وجود می‌آید احزاب مختلف به‌خصوص پ ک ک به مداخله در آن بحران و ایفای نقش در جهت کنترل و یا گسترش بحران خواهند پرداخت. نمود بارز این حس مسئولیت حزب پ ک ک، را می‌توان فعالیت در منطقه اقلیم عراق ذکر کرد.
از آنجایی که اقلیم عراق بیش از نواحی کردنشین همسایه در پی استقلال و تشکیل حکومت خودمختار کُردی است زمینهٔ فعالیت این حزب و همکاری این حزب در اقلیم پنهان شدنی نیست. کردستان عراق از زمان تشکیل تا به حال تحت تأثیر پ ک ک نیز قرار داشته است. مقر اصلی پ ک ک در قندیل، رشته کوه‌های مثلثی میان مرز ایران و عراق و ترکیه است که یک منطقه استراتژیک و ناهموار هست لذا طبیعی به نظر می‌رسد این حزب در اقلیم که یک منطقه بحران خیز است بیشتر به فعالیت بپردازد و اقلیم تحت تأثیر اقدامات و فعالیتهای پ ک ک قرار گیرد (ایسنا، 1396). اما موقعیت مکانی و تشابهات قومی تنها عامل تقویت کننده افزایش فعالیت این حزب در کردستان نیست. بر مبنای تجربه تاریخی و شرایط داخلی کردستان عراق شاهد مداخله پ ک ک در بحرانهای مختلف اقلیم هستیم. علیرغم روابط مناسب در ماههای کنونی، پ ک ک در روابط با اقلیم فراز و نشیبهایی را داشته است برای مثال در زمان برقراری روابط اقلیم و مسعود با دولت ترکیه و نیچروان بارزانی اعلام نارضایتی کردند و جهت خود را از حمایت کردستان تغییر داده و اعلام کردند که در صورت تشخیص مقامات حزبی به کردستان اعلام جنگ خواهند نمود (فاخری، 1396).
با وجود همه این موارد و ایجاد هر نوع چالشی آنچه بارز است نشان دادن روی باز از سوی اقلیم به پ ک ک هست که نمود بارز آن تأثیرات و فعالیتهای حزب در دوره‌ها و بحرانهای مختلف در کردستان است.
برای مثال در اولین درگیری‌های میان حزب دموکرات کردستان عراق و اتحادیه میهنی کردستان، پ ک ک در عراق حضور داشت و به حمایت از اتحادیه میهنی کردستان پرداخت که در این زمینه ارتش ترکیه نیز با انجام عملیات‌هایی مانند عملیات چکش در حمایت از اتحادیه میهنی به فعالیت پرداخت.
از موارد دیگر فعالیت و تأثیر پ ک ک در کردستان عراق تلاش برای تشکیل شورای محلی در قندیل مرز عراق و ترکیه با هدف توسعه و بازسازی منطقه بوده و دارای کمیته‌های مختلف از قبیل بهداشتی، امنیتی، زیست محیطی و … است که ضمن انجام فعالیت به قوانین کردستان عراق احترام می‌گذارد.
اما بحران مهمی که در کردستان رخ داد و زمینه هرچه فعالیت بیشتر پ ک ک را فراهم آورد بحران اخیر جدایی‌طلبی کردستان از عراق است که در بحث جدایی اقلیم، عراقی‌ها بر این ادعا هستند که فعالیتهای پ ک ک فراتر از قانون رفته و به مداخله در امور داخلی کشور عراق منجر شده است بر اساس مطالب منتشر شده شواری امنیتی ملی عراق از اقدامات تحریک آمیز نیروهای کرد در خارج از مرزهای منطقه کردستان عراق اعلام نارضایتی کرده و استقرار افراد مسلح خارج از نیروهای امنیتی در شهرهای عراق مانند کرکوک از عناصر حزب پ ک ک را بیان کردند و رسانه‌ها نیز از حرکت این عناصر پ ک ک از کوه‌های قندیل به کرکوک جهت مقابله با ورود احتمالی نیروهای عراقی به شهر کرکوک خبر دادند.
موضوعات و موارد مهمی وجود دارد که به تقویت این حزب در کردستان عراق دامن میزند که نه تنها در کردستان بتوانند به فعالیت بیشتر بپردازند، بلکه مشابه این موارد در کشورهای دیگر مانند سوریه نیز به کرات قابل مشاهده است. اگر چه ممکن است در یک منطقه توافق و یا عدم توافق کشورهای خارجی و سایر عناصر دیگر متفاوت باشد.
علی رغم اختلافات بیرونی آنچه بیش از پیش حضور پ ک ک در کردستان عراق را تقویت می‌کند اختلافات درونی میان احزاب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان هست که باعث حضور بیشتر پ ک ک و دامن زدن و تقویت این اختلافات گردیده است. مهمترین موانع سیاسی در داخل اقلیم کردستان شخصیتهای سیاسی قدرت طلب، عدم اجماع گروههای سیاسی، مناقشه کرکوک وابستگی‌های فرا اقلیمی متعارض هستند که به خلق راه‌ها و مسیر مطالباتی مختلف انجامیده است. واقعیت امر این است که اختلاف نظرها میان جریانات کردی در اقلیم میان حامیان حزب دموکرات کردستان و مخالفان آن‌ها (حزب دموکرات)، به پیرامون نیروها و شبه نظامیان پ.ک.ک مستقر در شمال عراق (سنجار) نیز کشیده شده است. بعید به نظر می‌رسد گروههای وابسته به پ.ک.ک، به طور کامل آنجا را ترک کنند، چرا که پ.ک.ک، همواره و در طی سالیان گذشته با توجه اختلاف دیدگاهها با حزب دموکرات تلاش کرده است در شمال عراق نفوذ کند و در آنجا به نضج و بسط فکری – فیزیکی خود بپردازد.
آن‌ها در پی تبدیل سنجار به قندیل دوم هستند که از نظر تجاری و نظامی موقعیتی مطلوب را برای حزب دارد. سنجار کانال ارتباطی پ ک ک با کردهای مرز سوریه است. چرا که طی اقدامات حزبی در سوریه توانست رضایت و نظر بسیاری از کشورها را به خود جلب نموده و زمینه هرچه بیشتر فعالیت خود را فراهم نماید. لذا سوریه به مثابه یک گزینه جدید برای پیشرفت پ ک ک هست. این درحالیست که علاوه بر خالی شدن برخی از مناطق سنجار بسیاری از افراد پ ک ک نیز به پیشمرگه های اقلیم پیوسته‌اند و لذا به دلیل موقعیت استراتژیکی سنجار پ ک ک تمام تلاش خود را می‌دارد تا از برگزاری همه پرسی به‌خصوص درسنجار خودداری شود (کورد هه وال، 1396)/بر همین اساس است که در خصوص برگزاری همه پرسی نیز این حزب بی حرکت نمانده و برای رسیدن به آرمان مطلوب چه بسا در حد راهنمایی به مسولان اقلیم و تعین خط و مشی برای احزاب در اقلیم به فعالیت و واکنش پرداخته است. همانطور که بر اساس خبری منتشر شده از خبرگزاری اقلیم تحت عنوان روژانه هوال اعلام شده است که پ ک ک از همه پرسی کردستان حمایت می‌کند. اما بر این عقیده است که اگر همه پرسی هم موفق شود اما مشروعیتی ضعیف خواهد داشت. چرا که بر اساس عقیده مسولان پ ک ک در شرایط پر تنش داخلی و خارجی اقلیم کردستان رفراندوم باید با جلب رضایت همه جناح‌های کردستان باشد (کورد پاریز، 1396). از این رو اکنون با توجه به فرصت به دست آماده از حضور موفقیت آمیز در سنجار، تلاش خواهد کرد تا از خلاء امنیتی – سیاسی روز افزون در صحنه اقلیم کردی عراق به نحو احسن استفاده کند؛ به طوری که تشکیل گروه‌هایی به نام «یگان‌های دفاع ازسنجار (YBŞ)» و از طرح موضوعاتی همچون ضرورت تشکیل منطقه خودگردان سنجار در این راستا قابل تحلیل است. در واقع پ.ک.ک با در اختیار داشتن سنجار و «ربیعه» درصدد است یک مسیر امن برای حضور فعالتر شمال سوریه را در اختیار داشته باشد و در این مسیر، اتحادیه میهنی هم از پ.ک.ک حمایت می‌کند. (مطهری، 1396).
در سالهای آتی به‌خصوص در بحران جدایی‌طلبی کردستان جریانهای کردی توانستند رابطه همبستگی و همگرایی نزدیکی را ایجاد کنند. شاید بتوان بیشترین تأثیر پ ک ک را در جریانهای کردی همسو با خود، بر گرفته از ایدئولوژی سوسیالیسیستی و ناسیونالیستی و در عین حال چپگرایشان دانست و همچنین مواردی مانند مبارزه و تلاش برای مقابله با داعش از یکسو و دارا بودن تسحیلات پیشرفته و فراوان از سوی دیگر نیز عاملی در جهت تقویت جایگاه پ ک ک در کردستان است.
از واقعیت‌های موجود چنین به نظر می‌رسد که اگرچه پ ک ک اهداف و منافعی را در برخی مناطق اقلیم دارد که با منافع مد نظر سیاستمدران اقلیمی مخالف و یا در تضاد است اما به نظر نمی‌رسد که این منافع کوچک منجر به اختلافات عمیق و یا واگرایی میان حزب پ ک ک با اقلیم عراق شود. چرا که یکی از مهمترین مقرها و سرزمین‌هایی که این حزب می‌تواند در آن به فعالیت و گسترش عناصر و ایدئولوژی خود بپردازند کردستان است. بر همین مبنا انتظار می‌رود که با توجه به سیاست در پیش گرفته مقامات اقلیم حزب پ ک ک نیز از آن‌ها حمایت نموده و یا با آن‌ها کنار بیاید تا از قِبَلِ آن برخی از اهداف مهم پ ک ک نیز دست یافتنی شوند.
آنچه که آینده پ ک ک را تحت تأثیر قرار می‌دهد برگرفته از عوامل داخلی کردستان و عوامل خارجی اعم از منطقه‌ای و بین المللی هست. عوامل داخلی مؤثر در آینده پ ک ک در اقلیم را می‌توان از جمله رقابت اصلی بین حزب دمکرات کردستان یا پارتی و پ ک ک، که پ ک ک یک گروه تندرو چپ ولی پارتی یک حزب سوسیال دمکرات است که مواضع ایدئولوژیک پ ک ک را قبول ندارد که این اختلافات توسط قدرتهای خارجی نیز تحریک و پشتیبانی می‌شود.
بعد از دولت ترکیه داعش نیز در آینده پ ک ک در منطقه تأثیر زیادی دارد. چرا که اگر حضور داعش در منطقه بخصوص عراق گسترده‌تر شود، پ ک ک هم تلاش بیشتری برای مبارزه با داعش در منطقه خواهد داشت. بنابراین معقول است که یکی از مهمترین عامل حضور در این کشورها مقابله و داعیهٔ مبارزه با داعش است. همین امر باعث شده که کشورها واکنش‌های ملایم‌تری را نسبت به مواضع استراتژیک پ ک ک داشته باشند و به‌صورت قابل قبولتری با مواضع آن برخورد کنند و حتی غرب به کمکهای تسلیحاتی و نظامی بپردازد. لذا این حزب در مبارزه با داعش و همچنین در درگیری‌های خود دارای توان قابل ملاحضه ای در خصوص تجهیزات نظامی است که شاید عامل جذب برخی از گروهها در حمایت از پ ک ک همین قدرت نظامی باشد.
همچنین برنامه اقلیم در راستای ایفای نقش فعال در ایجاد صلح در منطقه و تبدیل اقلیم به محور اصلی تصمیم گیری های کردی منطقه‌ای در مقابل رقبای خود مانند ترکیه و پ ک ک و زوال داعش و فروکش کردن جنگهای سلفی گری در منطقه به‌خصوص در عراق، ممکن است اگر به طور مستمر این روال تحولات در همین راستا ادامه داشته باشد باعث کاهش جایگاه و موقعیت پ ک ک در اقلیم شود. با توجه به کمرنگ تر و محدود شدن حضور داعش در این مناطق می‌توان گفت که معادله بازی به نفع مخالفان پ ک ک تغییر کرده است .چرا که برخی از مقامات داخلی و احزاب داخلی حضور پ ک ک را در منطقه ضروری نمی‌دانند و بر آن هستند که ضمن خروج عناصر و نیروهای داعشی پ ک ک نیز باید از فعالیت در اقلیم خودداری کند چرا که در اکثر مناطق پاکسازی از داعش انجام شده است.
از عوامل خارجی مانند موقعیت داخلی ترکیه و سوریه از یکسو و کمک غرب به این حزب در جهت تقویت سلاح و مهمات هست. اگر در ترکیه دولت اردوغان نتواند آرای اکثریت را در مجلس داشته باشد زمینه برای افزایش و فعالیت حزب بیشتر می‌شود و احتمال می‌رود پ ک ک در مناطقی مانند اقلیم فعالیتش را کمتر کند و به ترکیه منتقل کند. در مقابل اگر برعکس شود یعنی اردوغان آرای بیشتری بدست آورد بی تردید عرصه برای پ ک ک کمتر خواهد شد و اکثر فعالیتهای خود را در مناطق هم مرز به‌خصوص اقلیم انجام خواهد داد.
باید در نظر داشت که شرایط جدیدی در منطقه به وجود آمده است مانند انتخابات پارلمانی جدید ترکیه اما در مقابل تحولاتی دیگر نیز در حال رخ دادن است که می‌توان به تحولات سوریه و نقش پ ک ک اشاره نمود که پیروزی آن‌ها در مناطق کردنشین شمال سوریه به دلیل همکاری پ ک ک با حکومت بشار اسد داشتند، باعث تغییر برخی سیاستها در مقابل پ ک ک شد یا نشستهای مشترکی که با برخی از کشورهای منطقه و فرامنطقه ای که برگزار می‌کند مانند نشست پ ک ک با عربستان، امریکا، انگلستان، امارات، اردن در شمال شرق سوریه که میان طرفین توافقاتی مانند کمک تسلیحاتی به پ ک ک و یا ایجاد راههای تجاری برای پ ک ک و … انجام شده است. امریکا برای اتحاد در مقابل داعش از ترکیه و گروههای دیگر خواستار کنارگذاشتن اختلافات خود با پ ک ک هست. امریکا از یکسو پ ک ک را یک گروه تروریستی می‌داند و از سویی در خصوص مسائلی مانند داعش به کمک نظامی می‌پردازد و یا در خصوص نفت شمال سوریه به توافقنامه‌هایی می‌پردازد. این موضوع که افکار عمومی غرب در حال بحث برسر احتمال حذف پ.ک.ک از فهرست سازمانهای تروریستی است نشان می‌دهد مبارزه پ.ک.ک علیه جهادی‌ها تا چه اندازه این حزب را با جایگاه بین المللی است هماهنگ کرده است. (گورسل، 1393)
همچنین عدم خلع سلاح پ ک ک که در قبل به عنوان معضلی برای پ ک ک مطرح بود امروزه با موضوعاتی همچون مسائل سوریه، عراق و اقلیم کردستان گره خورده است و همچنان به قوت خود باقی است. بر همین اساس برای پیش بینی آینده پ ک ک در منطقه باید منتظر گذر زمان بود که کدام طیف از تحولات مانند عدم وجود یک نظم امنیتی مستقر، افزایش هرج و مرج ناشی از داعش و یا تضعیف قدرتهای مخالف پ ک ک، موفقیت بیشتر پ ک ک در برخی کشورها برای مقابله با اقدامات تروریستی و برگزاری نشستهای مختلف با کشورهای مطرح در منطقه و غرب، دارای کفه سنگین ترازو هستند؟ یا اقداماتی مانند اتحاد داخلی، قدرت یابی مخالفان پ ک ک تغییر مواضع غرب و … از سنگینی بیشتری برخوردارند؟ که اگر طیف اول تحولات ادامه دار باشد موقعیت و جایگاه پ ک ک افزایش و حمایتهای خارجی و منطقه‌ای بیشتر خواهد شد اما گر طیف دوم ادامه دار باشد با آینده رو به زوال آن روبه رو هستیم.
به نظر می‌رسد با توجه به تجربه اقلیم در ادامه دار بودن اختلافات داخلی و عدم دستیابی به یک استراتژی منسجم در برخورد با احزاب بیگانه از یکسو و شرایط و عوامل تقویت و تحریک کننده مانند فقدان نظم مستقر، هرج و مرج ناشی از داعش، تلاش غرب برای از بین بردن داعش و استقرار نظمی همسو با منافع خود، حمایت غرب از پ ک ک برای دستیابی به اهداف خود و استفاده از آن به عنوان اهرمی برای فشار به مخالفان و قدرتهای منطقه (قابل ذکر است گرچه غرب به‌خصوص امریکا در پی خروج پ ک ک از سنجار هستند. اما در مقابل حمایت آن‌ها از حزب به‌صورت کمکهای مالی و یا استقرار پایگاههایی در سوریه خود نیز عاملی برای رشد پ ک ک و جلب حمایت غرب در اقلیم هست)، افزایش قابل ملاحظهٔ قدرت تسلیحاتی، گسترش روابط تجاری با کشورهای مختلف و حتی حمایت علنی برخی از قدرتهای منطقه‌ای باعث شود فعلاً پ ک ک قدرت خود را در اقلیم حفظ نماید و اگر روزی از اقدامات نظامی دست بکشد از طریق روابط تجاری و ایدئولوژیکی و فرهنگی در کنار حمایت غرب به قدرتی قابل توجه در اقلیم دست بیابد.
منابع:
کورد پاریز (1396)”ایا پ ک ک با همه پرسی استقلال کردستان موافق است؟” پایگاه خبری تحلیلی کوردی، 29 تیرماه، کدخبر 27296، قابل دسترسی در http://www.kurdparez.com/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D9%BE-%DA%A9-
ایسنا (1396). پ ک ک از تشکیل شورای محلی در مرز عراق و ترکیه خبر داد، خبرگزاری دانشجویان ایران، 4 دی ماه، کد خبر 96100401666، قابل دسترس است در
https://www.isna.ir/news/96100401666/%D9%BE-%DA%A9-%DA%A9-
فاخری، حسن (1396). “گروه پ ک ک علیه اقلیم کردستان عراق اعلام جنگ کرد”، کد خبر (5967204)،82520440، قابل دسترس است در http://www.irna.ir/fa/News/82520440
کورد هه وال (1396). تلاش پ ک ک برای جلوگیری از الحاق سنجار به اقلیم کردستان عراق، کدخبر 4871، قابل دسترس است در http://kurdhewall.com/4871-2/
گورسل، کادری (1393). ایا پ ک ک در حال تبدیل شدن به قدرت تازه خاورمیانه است؟ قابل دسترسی است در
https://www.al-monitor.com/pulse/fa/originals/2014/08/turkey-iraq-syria-kurds-pkk-middle-east-new-power.html
مطهری، مصطفی (1396). کردستان عراق در برابر آزمونی سخت، دیپلماسی ایرانی، در دسترس است در
http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1968367/%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3
