سحر تقی پور
پژوهشگر و کارشناس مسائل تركيه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه
حضور بیش از 3 و نیم میلیون آواره سوری در چند استان ترکیه٬برای هر دو کشور ترکیه وسوریه به معضلی جدی تبدیل شده است. چرا که این میزان از آوارگان٬رقم قابل توجهی از جمعیت مردم سوریه را تشکیل می‌دهند و می‌توان گفت: از هر 6 شهروند اهل سوریه٬ 1 نفر در ترکیه به سرمی‌برد و بر اساس تحقیقات میدانی یکی از شرکت‌های معتبر نظرسجی در ترکیه٬۴۴ درصد از آوارگان سوری برای بازگشت به منطقه امن در کشورشان٬تمایلی ندارند.
دولت ترکیه اعلام کرده که تاکنون بیش از 30 میلیارد دلار برای آوارگان سوریه هزینه کرده و در این میان، نهادهای بین‌المللی و اتحادیه اروپا، تاکنون مبلغی کمتر از 7 میلیارد یورو در اختیار ترکیه گذاشته‌اند. لذا بحث آوارگان سوریه در ترکیه ظرایف و نکات خاص امنیتی، سیاسی و اقتصادی فراوانی به همراه داشته است. این پژوهش با در نظر گرفتن اهمیت بحران سوریه بر محیط امنیتی منطقه و همچنین حضور آوارگان سوری در شهرهای مختلف ترکیه، تاثیرگذاری تحولات سوریه بر امنیت و منافع ملی ترکیه را مورد بحث قرار داده است. بر اساس یافته های پژوهش بحران سوریه نه تنها با قدرت یابی کردها و گروههای اسلامی افراطی نظیر داعش در امتداد مرزهای جنوبی ترکیه و تهدید امنیت ملی این کشور همراه بوده است بلکه با ایجاد تنش در روابط آنکارا با دمشق و متحدان غربی اش، حضور آوارگان سوری در این کشور تهدیدات اقتصادی و سیاسی را نیز متوجه ترکیه نموده است.
بحران سوریه
بحران سوریه از آغاز تاکنون، یکی از مهم ترین رویدادهایی است که جهت گیری های منطقه ای و بین المللی ترکیه را تحت تاثیر قرار داده است. این بحران برای ترکیه به نوعی بازی با حاصل جمع جبری صفر بوده که طی آن هر گونه تحولات بنیادین در ساختار سیاسی و امنیتی این کشور،امنیت و منافع ترکیه را متاثرخواهد کرد. سوریه دروازه ورود ترکیه به جهان عرب و اتصال استراتژیک ترکیه به خاورمیانه است.
بازی قدرت کشورهای بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای و رقابت های پنهان سیاسی و تاریخی میان آنها، نه تنها بحران سوریه را به صدر دستور کار بین المللی هدایت کرده است بلکه شدت وتطویل بحران را با خود به همراه آورده است. بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای هر کدام طبق تفسیر و برداشت خود از ماهیت تحولات سوریه شروع به اتخاذ سیاستها و استراتژی هایی برای بهره گیری از این تحولات جهت به حداکثر رساندن منافع و کاهش ضرر و زیان ناشی از آن نمودند. ترکیه که پس از روی کار آمدن اسلامگرایان سیاست خارجی خود را به احمد داوود اوغلو و نظریه وی مبنی بر به صفر رساندن مشکلات با همسایگان سپرده بود، اینک دیگر نشانهای از این خطمشی در سیاست خارجی ترکیه دیده نمی شود. از زمان آغاز بحران سوریه، نحوه موضعگیری دولت ترکیه با سوالات و ابهامات زیادی مواجه شد. زیرا این موضعگیری برخلاف روندی بود که حداقل طی 10 سال قبل از شروع این بحران، در روابط ترکیه با سوریه آغاز شده بود. واقعیت آن است که ترکیه از آغاز درباره نقش غرب به ویژه ایالات متحدۀ آمریکاو ناتودر قبال تحولات سوریه دچارخطای محاسباتی شد. زیرا دولت ترکیه گمان میکرد اگر مخالفتها در سوریه به مراحل نظامی کشیده شود، آنگاه غرب به تکرار سناریوی لیبی در سوریه خواهد پرداخت و به مداخله نظامی در این کشور مبادرت خواهد ورزید. با این حال، گذر زمان و به خصوص موضع گیری آمریکا و ناتو در قبال تحولات سوریه نشان داد که دولت ترکیه برآورد درستی از اوضاع نداشته است.
آوارگان سوری
بحران سوریه در دهه اخیر آسیب‌های فراوانی به زیرساخت‌ها و سرمایه‌های این کشور عربی واردکرده و تاثیر ناگواری بر سیمای شهرها و روستاها گذاشته است. در مورد ارقام مرتبط با میزان خسارات مالی در بحران سوریه، بین کارشناسان و نهادهای مختلف سوری و بین‌المللی، اختلاف نظر جدی وجود دارد و خسارات را بین چهارصد میلیارد تا یکهزار میلیارد دلاربرآورده می‌کنند.با توجه به آمارهای رسمی اعلام شده از سوی وزارت کشور ترکیه، هم اکنون سه و نیم میلیون نفر از شهروندان سوری در ترکیه زندگی می‌کنند. این آمار حتی با احتساب چند هزار آواره که در هفته‌های اخیر به کشور خود بازگشته‌اند، تغییر نکرده چراکه آوارگان از سوری به سوریه باز می‌گردند و از سوی دیگر، آوارگانی جدید راه ترکیه را در پیش می‌گیرند.ترکیه در آوریل سال ۲۰۱۱ مرزهای خود را برای سوری ها باز کرد و هم اکنون بیش از سه میلیون نفر از سوری هایی که از جنگ داخلی سوریه فرار کرده اند، در این کشور زندگی می کنند.ترکیه در مارس سال ۲۰۱۶ به توافقی با اتحادیه اروپا دست پیدا کرد که براساس آن، ترکیه می تواند در ازای دریافت وجوه برای کمک به پناهندگان ورود جریان مهاجران سوری به اروپا را کنترل کند. اما آقای اردوغان کشورهای اروپایی را متهم می کند که به توافق سال ۲۰۱۶ پایبند نبوده و بارها تهدید کرده که از این توافق خارج خواهند شد.
مطالعات انستیتوی تحقیقات اقتصادی آلمان نشان می‌دهد که اظهارات ترکیه مبنی بر اینکه سه ميليون و ششصد هزار آواره سوری در خاک این کشور حضور دارند، صحت نداشته و تعداد آوارگان موجود در ترکیه بسیار کمتر از آمار اعلام شده است.این مطالعات که با استناد به آمارهای سازمان امور مهاجران ترکیه، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل انجام شده‌اند، حاکی از آن هستند که تعداد آوارگان سوری در ترکیه نزدیک به دو میلیون و هفتصد تن است.
این موسسه که تحت حمایت وزارت امور خانواده در آلمان قرار دارد و بخشی از مرکز پژوهش‌های ادغام و امور مهاجران برلین محسوب می‌شود، نتیجه گرفت که در شیوه درج داده‌های آوارگان سوری در ترکیه نقاط ضعفی وجود دارد، چرا که به عنوان مثال یک سیستم منسجم برای کنترل شیوه ثبت نام آوارگان و ثبت نام مجدد آنها در اماکن دیگر وجود ندارد و این مساله به این معنی است که نام کسانی که به سوریه بازگشته یا به اروپا رفته‌اند از سیستم داده‌های آوارگان موجود در ترکیه حذف نشده است.
طبق این گزارش، از ابتدای بحران سوریه حدود یک میلیون سوری ترکیه را ترک کرده‌اند. تعداد آوارگان سوری در ترکیه به دلایل مختلف مهمترین آن اینکه برخی به کشورشان بازگشته‌اند یا به دنبال پناهندگی راهی کشورهای دیگر و کشورهای اروپایی شده‌اند، تغییر می‌کند.
اتحادیه اروپا در مقابل انتقادات ترکیه و آمارهای مطرح شده اعلام کرد، تا به امروز ۵.۶ میلیارد یورو از ۶ میلیاردی که توافق شده بود، داده شده است.این درحالی است که که توافق ۲۰۱۶ میان ترکیه و اتحادیه اروپا به علت افزایش تعداد مهاجرانی که عازم اروپا شده اند و عدم توانایی آنکارا در کنترل مرزهایش در آستانه فروپاشی است.روزنامه فرانکفورتر آلمان در گزارشی نوشت: «توافق در آستانه فروپاشی است و تعداد مهاجران و پناهجویانی که از ترکیه به سمت جزایر یونان می روند زیاد شده است و اردوغان به تعهدات خود عمل نمی کند».مجلسه دیراشپیگل آلمان هم گزارش داد: «تعداد پناهجویان به سمت جزایر یونان از ترکیه در ژوئن گذشته به حدود ۳۱۰۰ نفر رسیده است».
نتیجه گیری
اینکه رجب طیب اردوغان در صورتی که کمک کافی به آنکارا نشود و حمایتی از منطقه امن در شمال سوریه از سوی اروپا و آمریکا به عمل نیاید، تهدید به گشودن مرزها در برابر آوارگان سوری کرده است تا به سوی اروپا سرازیر شوند نمایانگر حجم فشارهای اقتصادی و سیاسی و امنیتی است که دولت وی تحمل می کند. بحران آوارگان سوری در ترکیه به یکی از نقاط ضعف بارز اردوغان و حزب عدالت و توسعه که اردوغان رهبری آنرا برعهده دارد، تبدیل شده است. به این علت محبوبیتش در حال کم شدن است و در مقابل پایگاه مردمی حزب رقیب به ویژه پس از پیروزی اکرم امام اوغلو در انتخابات شهرداری استانبول، به نحو چشمگیری در حال افزایش است.دولت ترکیه اقداماتی برای کاستن از بحران آوارگان سوری انجام داد اما این اقدامات سبب کاهش خشم احزاب و گروههای ترکیه ای نشد. آنچه اسباب نگرانی اردوغان و حزب حاکم را فراهم کرده سه علت دارد؛
نخست، ترس از سرازیر شدن دو میلیون آواره سوری و غیر سوری از ادلب به مرزهای ترکیه با توجه به تصمیم روسی-سوری مشترک برای آزادسازی ادلب و غلبه بر گروههای تروریستی که بازخورد اقتصادی، امنیتی و اجتماعی آن برای دولت ترکیه است به ویژه که برخی از تروریستها ممکن است به همراه آوارگان به ترکیه برسند و مشکل ساز شوند.
دوم، تعلل آمریکا در اجرای توافق امن در داخل سوریه است که همه طرحهای رئیس جمهور ترکیه برای اسکان آوارگان سوری در آنرا بر باد می دهد.
سوم، مخالفت اتحادیه اروپا با کمک های مالی جدید به دولت ترکیه برای کاستن از بار آوارگان قدیم و جدید است به طوری یک مقام اتحادیه اروپا اعلام کرده است که از کمکهای جدید خبری نیست. لذا ترکیه سعی دارد با بهره گیری از تهدید به باز کردن مرزها اتحادیه اروپا را واردار به همکاری بیشتر کند که البته چندان موفق نبوده است.
واژگان کلیدی: آوارگان سوری، امنیت ملی، ترکیه،سحر تقی پور
