گفتگو با دكتر حسين علايي – استاد دانشگاه و صاحب نظر در مسائل خاورميانه
فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح -IPSC
مقدمه:
در يك سال گذشته و پس از آغاز تحولات در خاورميانه واقع تركيه كوشيده است نقشي پررنگ را در تحولات و منطقه به عهده گيرد. نقشي كه اين كشور را به يكي از بازيگران اصلي و منطقه اي پرونده سوريه تبديل كرده است. همزمان روابط اين كشور با ايران نيز دارای نوسانات و افت و خيزهايي بوده است. براي واكاوي بيشتر نوع نگاه كنوني تركيه به ايران، با دكتر حسين علايي استاد دانشگاه تهران و صاحب نظر در مسائل خاورمیانه گفتگویی داریم.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در يك سال گذشته استقرار سامانه سپر دفاع موشكي ناتو در تركيه چه تاثيري در روابط دو جانبه تركيه با ايران داشته است؟
جمهوری اسلامی ایران قبل از استقرار سامانه سپر دفاع موشکی ناتو در ترکیه همواره مخالفت خود را با این اقدام اعلام کرده است. ناتو یکی از اهداف استقرار این سامانه را مقابله با سامانه های موشکی دوربرد ایران اعلام کرده است و طبیعی است که جمهوری اسلامی چنین اقدامی را علیه خود ارزیابی کند و ناخشنودی خود را به ترکیه اعلام نماید. البته ترکیه که عضو قدیمی پیمان ناتو است در این حوزه مطیع تصمیمات ناتو است و در چارچوب سیاست های آمریکا عمل می کند. پس از استقرار این سامانة موشکی، ترکیه تلاش کرده است به مقامات ایران اعلام کند که فقط بخش راداری این سامانه در خاک ترکیه استقرار یافته و سامانه های پرتاب موشکی در خاک این کشور وجود ندارد بنابراین تهدیدی متوجه ایران نیست در حالی که کارشناسان نظامی می دانند مهم ترین بخش یک سامانه موشکی همان سامانه راداری آن است. بدون وجود رادارها، سامانه های موشکی نمی توانند هیچ موشکی را پرتاب کنند زیرا رادارها در واقع چشم های موشک ها هستند. در جریان جنگ عراق با ایران، دولت فرانسه علاوه بر هواپیماهای میراژ، موشک های ضد راداری را نیز برای تجهیز این هواپیماها در اختیار عراق گذاشت که آنها ابتدا با این موشک های ضد رادار به رادارهای جستجوگر موشک های هاوک حمله می کردند و به این صورت امکان هرگونه اقدام دفاعی را از سامانه های موشکی هاوک می گرفتند و بعد هواپیماهای دشمن به سایر اهداف خود حمله می کردند. البته ایران تا کنون نگذاشته روابط خوب خود با ترکیه تحت تأثیر جدی استقرار سامانه موشکی ناتو در خاک ترکیه قرار گیرد. ترکیه هم تلاش می کند تا حسن روابط خود با تهران را از عضویت در ناتو جدا نگاه دارد و از رابطه با ایران به عنوان امتیازی برای واسطه قرار گرفتن بین آمریکا با ایران در حوزه مسائل هسته ای بهره برداری کند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: از منظر راهبردی اتخاذ سیاست ضد سوریه از سوی حزب عدالت و توسعه تا کنون چه پيامدهاي منفي بر روابط تهران و آنکارا داشته است؟
تهران و آنکارا در مورد سوریه نظرات و رفتار کاملا متضادی با هم دارند. ترکیه رسما به دنبال ساقط کردن بشار اسد و همکاری با آمریکا و عربستان برای حمایت از مخالفین نظام بعثی سوریه است در حالی که ایران سرنگونی بشار اسد را خواسته غرب می داند و معتقد است که به دلیل حمایت سوریه از جریان مقاومت در برابر اسرائیل باید با برنامه آمریکا و عربستان در خاورمیانه و بویژه در مورد سوریه مخالفت کرد. ترکیه هم اکنون به پایگاهی برای مخالفان بشار اسد تبدیل شده است و آمریکا و عربستان با توجه به همسایگی ترکیه با سوریه می خواهند از ظرفیت این کشور برای ایجاد تحولات مورد نظر خویش در سوریه و کنار زدن بشار اسد استفاده کنند در حالی که ایران به دنبال کمک به بشار اسد برای انجام اصلاحات و باقی ماندن در قدرت است. آمریکا سوریه را متحد ایران در مقابله با اسرائیل می داند و سرنگونی بشار اسد را در راستای تضعیف جمهوری اسلامی در حمایت از حزب الله و حماس ارزیابی میکند و سوریه بدون بشار اسد را برای تعقیب اهداف خود در مسائل مربوط به فلسطین و اسرائیل ضروری می داند. با اين وجود فعلا ایران و ترکیه نگذاشته اند تضاد نظرات و اقداماتشان در مورد سوریه،روابط دوجانبه آنها را تحت تأثیر جدی قرار دهد و همچنان با هم به چانه زنی بر سر سوریه ادامه می دهند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: مواضع و رويكرد هاي اقتصادي تركيه در قبال تحريم هاي اقتصادي يك جانبه و چند جانبه غرب بر ضد ايران با توجه به مساله تحريم نفت ايران و كاهش خريد نفت تركيه از ايران را چگونه ارزيابي مي کنید؟
ترکیه همواره سعی کرده است از اختلافات بین غرب و ایران حداکثر منفعت را ببرد. ترکیه تلاش می کند در چارچوب تحریم های سازمان ملل علیه ایران اقدام کند و از سوی دیگر به عنوان کشوری برای حل برخی از مشکلات ایران در برابر تحریم ها عمل کند تا سود دلالی ناشی از این اقدام را برای ترکیه انباشت کند. ترکیه سعی دارد بنا بر خواست آمریکا خرید نفت از ایران را کاهش دهد و از سوی دیگر میزان نفت خریداری شده از ایران را با قیمتی کمتر از قیمت های بین المللی دریافت نماید. حزب عدالت و توسعه، رشد و توسعه اقتصادی ترکیه را در اولویت برنامه های خود می داند و از هر فرصتی برای نیل به این هدف استفاده می کند. تحریم های بین المللی علیه ایران بهترین فرصت را در اختیار دولتمردان ترک قرار داده است تا هم کالاهای ساخت ترکیه را راهی ایران کنند و هم از تحریم های پولی و بانکی ایران سود سرشاری را ببرند. رفتار ترکیه در دوران جنگ صدام علیه ایران هم به همین صورت بود. در آن زمان تورگوت اوزال نخست وزیر ترکیه در سفر خود به تهران در مصاحبه ای در فرودگاه مهرآباد در پاسخ به این سوال که متجاوز در این جنگ کدام کشور است گفت: من به این موضوع کاری ندارم آنچه برای ترکیه مهم است این است که جنگ بین ایران و عراق چه فرصت هایی را برای ترکیه در حوزه های مختلف به ویژه اقتصاد ایجاد کرده است و ترکیه با هر دو کشور رابطه سیاسی و تجاری دارد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: احمد داود اوغلو اخيرا اعلام کرده است آنکارا اجازه نخواهد داد تلاش های مرتبط با ایجاد معادله منطقه ای مبتنی بر دشمنی ترکیه و ایران شکل بگیرد. با توجه به سفر اخير نخست وزير تركيه به ايران روابط دو كشور ايران و تركيه در ماه هاي اخير را به چه سويي ارزيابي مي كنيد؟
حفظ رابطه خوب با جمهوری اسلامی ایران همواره فرصت های فراوانی را برای ترکیه ایجاد کرده است. ترکیه بدون این که به سیاست های ایران در مسائل خاورمیانه توجه کند راهبرد خود را برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقه ای با توانمندی های اقتصادی بالا دنبال می کند و همواره یک کشور همکار غرب باقی خواهد ماند. ترکیه سعی دارد در مسئلة هسته ای به عنوان واسطه بین ایران و کشورهای 1+5 عمل کند و ضمن پذیرش حق هسته ای ایران از سیاست غرب برای توقف غنی سازی در ایران حمایت کند. به هر حال به نظر می رسد نه ترکیه و نه ایران تمایلی به خراب شدن روابطشان با یکدیگر ندارند. سفر اخیر نخست وزیر ترکیه به ایران بیانگر علاقه ترکیه به واسطه بودن بین آمریکا و ایران در مسئلة هسته ای است و ترکیه تلاش دارد تا از حساسیت های ایران در مورد فعالیت های ترکیه برای ساقط کردن بشار اسد در سوریه بکاهد. اما طرح عدم تمایل ایران به برگزاری نشست مذاکره با کشورهای 1+5 در کشوری به غیر از ترکیه علامت ناخرسندی ایران از مواضع و رفتار ترکیه است و اظهار نظر نخست وزیر ترکیه مبنی بر تأیید نظر ایران در مورد حرمت شرعی ساخت سلاح هسته ای نشانگر علاقة ترکیه به حفظ موقعیت خود در اختلاف هسته ای بین آمریکا با ایران است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا هدف اصلي ترکیه در منطقه و توجه به اهدافي همچون تحرک بیشتر در جهان اسلام و ارائه الگو به کشورهای عربی، افزایش نقش در تحولات داخلی عراق، نزدیک تر شدن به عربستان سعودی و کشورهای حاشیه شوراي همكاري خلیج فارس با هدف بر هم زدن توازن استراتژیك و کاهش نقش و نفوذ ایران به عنوان رقیب اصلی منطقه‌ای ترکیه در خاورمیانه است؟
ترکیه به دنبال افزایش وزن و نقش خود در خاورمیانه به ویژه به عنوان رابطی بین کشورهای غربی و جهان اسلام است.ترکیه سعی دارد تا در مسائل مربوط به فلسطین از حماس حمایت کرده و در عین حال رابطة خود را با اسرائیل را حفظ کند تا بتواند در برنامه های آمریکا در مورد مذاکرات اسرائیل با فلسطینی ها نقش موثری داشته باشد. از سوی دیگر ساختار حکومتی ترکیه به عنوان الگویی در جهان عرب مورد توجه آمریکا است که می تواند نقش الگو بودن جمهوری اسلامی را کاهش دهد. بنابراین از دید غرب توسعة نفوذ ترکیه به مفهوم کاهش نفوذ ایران در جهان اسلام به ویژه در قیام های علیه دیکتاتوری در کشورهای عربی خواهد بود. ترکیه و عربستان هر دو از متحدین آمریکا در خاورمیانه هستند و بنابراین آمریکا به دنبال نزدیک تر شدن روابط ترکیه و عربستان است. از سوی دیگر در حال حاضر منافع عربستان و ترکیه در سوریه با هم همسو شده است و هر دو کشور به دنبال سرنگونی رژیم سوریه هستند تا در آنجا دولتی همسو با سیاست های غرب بر سر کار آید. بعید به نظر می رسد که این دو کشور به دنبال ایجاد دموکراسی در سوریه باشند زیرا عربستان دارای نظامی پادشاهی است که دورترین نظام نسبت به دموکراسی است و ترکیه هم به دنبال روی کارآوردن اخوانی ها در سوریه است که از نظر ایدئولوژی با حزب عدالت و توسعه نزدیک هستند. به هر حال در وضعیت فعلی، ترکیه نقش رقابت با ایران را در خاورمیانه بازی می کند و از سوی دیگر در حال حاضر سیاست همکاری و رقابت با جمهوری اسلامی را در پیش گرفته است و ایران هم به دنبال همکاری با ترکیه در حوزة منافع مشترک است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: هدف كنوني تركيه از ميانجي گري در پرونده هسته اي ايران چيست؟
ایران یکی از همسایگان مهم ترکیه است که نقش مهمی را در ثبات ترکیه ایفا می کند. همچنین تشنج ارتباط غرب با ایران تا کنون به نفع ترکیه تمام شده است و ترکیه از این موضوع به نفع منافع ملی خود استفاده کرده است. مسئلة هسته ای ایران فرصت مناسبی را برای افزایش وزن سیاسی ترکیه در خاورمیانه ایجاد کرده است. با توجه به نیاز غرب به مذاکره با ایران، در اوضاع کنونی آنکارا خود را در نقش میانجی در مسئلة هسته ای ظاهر کرده است. البته ترکیه تمایل دارد در حل و فصل مسئله هسته ای ایران جایگاهی را برای دیپلماسی خود تعریف کند و در نهایت بتواند در روند این موضوع موثر باشد. چنین سیاستی ظرفیت ترکیه را برای نقش آفرینی های بیشتر در مسائل خاورمیانه افزایش می دهد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نظر شما مهمترين متغيرهاي دخيل در آينده روابط همگرايانه و يا واگرايانه تركيه با ايران چيست و اين روابط به چه سويي خواهد رفت؟
مهم ترین متغیرهای همگرایانه را می توان در مکمل بودن اقتصاد و سیاست ترکیه و ایران دانست. ترکیه به برکت ناسازگاری غرب با ایران در حال تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه است. نه تنها خطوط نفت دریای مازنداران مثل خط باکو- جیهان و نیز خط ناباکو به جای عبور از ایران از این کشور گذر می کند بلکه ترکیه از طریق انتقال گاز ایران به آن کشور، به عنوان صادر کننده به اروپا سود سرشاری را می برد. همچنین ترکیه دارای معادن نفت و گاز نیست و ارزان ترین نیاز خود در این زمینه را از ایران تأمین می کند. ایران خریدار محصولات ساخت ترکیه به قیمت تعطیل شدن کارخانجات خود است و اقتصاد ترکیه از ظرفیت بازار بزرگ ایران بهرة کافی را می برد. همچنین ترکیه و ایران دو کشور همسایه هستند که نیاز به ثبات یکدیگر دارند.از سوی دیگر ایران یکی از مسیرهای صادرات کالاهای ترکیه به کشورهای آسیای مرکزی است.
اما مهم ترین متغیرهای واگرایانه بین دو کشور این است که ترکیه در اردوگاه سیاست های غرب عمل می کند. عضو ناتو است و با آمریکا روابط خوبی دارد اما جمهوری اسلامی ایران مخالف سیاست های آمریکا و ناتو در خاورمیانه است و خود سیاست مستقلی را دارد. معتقد به حمایت علنی از فلسطینی ها برای کسب حقوق خود و بازگشت آوارگان فلسطینی به سرزمین اصلی خویش است و با اسرائیل مبارزه می کند در حالی که ترکیه از قدیمی ترین کشورهای جهان اسلام است که با اسرائیل نه تنها روابط سیاسی بلکه رابطة نظامی دارد. از نظر ایدئولوژی هم دو کشور با هم همگرایی ندارند گرچه سعی می کنند که به اختلافات خود دامن نزنند. مسئلة کردها هم به عنوان متغیر گاهی همگرا و گاهی واگرا در روابط دو کشور نقش ایفا کرده است. به هرحال نیاز هر دو کشور به یکدیگر موجب خواهد شد تا در کوتاه مدت از بروز تشنج در روابط بین دو کشور پرهیز شود و روابط دو کشور همچون گذشته ادامه یابد. البته سرنوشت سوریه می تواند در این روابط تأثیرگذار باشد.
