کریدور زنگزور و فرصت های ایران

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

کریدورهای اقتصادی عوامل اقتصادی را در امتداد یک جغرافیای مشخص به هم متصل می کنند. آنها از طریق ایجاد زیرساخت هایی مانند راه آهن یا خطوط لوله ارتباطات مهمی را بین هاب های اقتصادی که معمولاً در مناظر شهری متمرکز هستند، فراهم می نمایند و با کاهش موانع تجاری، افزایش حجم تجارت، و تقویت توسعه اقتصادی، همکاری و رشد را در میان کشورهای مجاور ارتقا می بخشند. کریدورهای اقتصادی می توانند برای جذب سرمایه گذاری های جدید، تقویت تولید کشاورزی، دسترسی آزاد به منابع طبیعی و تسهیل صادرات آنها به بازارهای جهانی طراحی شوند. اگرچه کریدور های اقتصادی پدیده جدیدی نیستند اما در طی سال های گذشته تاکنون توسعه آنها شدت یافته است. این کریدورها تقریباً در هر قاره ای از مرزهای بین المللی عبور می کنند، صدها کیلومتر گسترش می یابند و به مناطق دورافتاده نفوذ می نمایند(1).

در این میان کریدور زنگزور به عنوان یک پروژه ژئوپلیتیکی که اروپا را از طریق مسیر جمهوری آذربایجان-ترکیه به آسیای مرکزی و چین متصل می کند مورد انتقاداتی قرار گرفته و نگرانی های را به وجود آورده است. زنگزور که در حال حاضر بخشی از ارمنستان جنوبی محسوب می شود، از زمان جنگ جهانی اول منطقه مورد مناقشه بوده است. در زمان اتحاد جماهیر شوروی کمونیستی، این منطقه که بین منطقه خودمختار نخجوان باکو و آذربایجان واقع شده است، بخشی از جمهوری سوسیالیستی شوروی ارمنستان شد. امروزه  این منطقه استان سیونیک ارمنستان است.

در دوران اتحاد جماهیر شوروی، مسکو دو خط آهن برای اتصال نخجوان به قلمرو اصلی جمهوری آذربایجان در منطقه‌ای که باکو اکنون از آن به عنوان کریدور زنگزور یاد می‌کند، ساخت که توسط رسانه‌ها و تحلیل‌گران آذربایجانی گاهی اوقات «کریدور نخجوان» نیز نامیده می‌شود. اما این خطوط آهن در طول جنگ اول قره باغ که در سال 1992 آغاز شد غیرقابل استفاده گردید. اما هم اکنون باکو قصد دارد راه‌آهن‌های دوران شوروی را بازسازی نماید و بزرگراه‌هایی در این منطقه بسازد تا آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل کند. علاوه بر این، این کریدور بخشی از یک پروژه ترانزیتی بزرگ است که باکو را به استانبول متصل می نماید. به طور کلی کریدور زنگزور قصد دارد به آذربایجان دسترسی نامحدود به منطقه نخجوان خود بدون هیچ پست بازرسی ارمنی را بدهد(2).

در این راستا ایران که روابط قوی با ارمنستان دارد، نمی‌خواهد شاهد عملیاتی شدن کریدور زنگزور باشد. در نتیجه، تهران نگران نزدیکی احتمالی ارمنستان، آذربایجان و ترکیه است و ارتباط زمینی ترکیه با آذربایجان و گشودن آن به آسیای مرکزی از طریق آذربایجان را تهدیدی برای وحدت ملی و تمامیت ارضی خود می داند. همچنین ایران معتقد است اسرائیل از این کریدور برای آسیب‌پذیر کردن ایران در مرزهای شمالی و منزوی کردن آن از قفقاز جنوبی استفاده خواهد کرد. تحلیلگران ایرانی این مسیر را «کریدور تورانی ناتو» می‌نامند و معتقدند که اسرائیل، ترکیه و برخی کشورهای ناتو برای اهداف نظامی و امنیتی برای تحکیم اتحاد ترک‌ها علیه ایران و روسیه از آن استفاده می‌کنند(3).

البته در این میان مسئله مهم این است که تهران قصد دارد کریدور دریای سیاه-خلیج فارس را که از ارمنستان می گذرد به کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب که از آذربایجان می گذرد، متصل نماید. از این رو برای دستیابی به این هدف، ایران نیاز به دسترسی مستقیم راه آهن به ارمنستان از طریق نخجوان دارد. در غیر این صورت، به دلیل توپوگرافی بسیار دشوار، داشتن راه آهن مستقیم با ارمنستان بسیار هزینه بر است(4).

برای گریز از این مشکل ایران به عنوان جایگزینی برای زنگزور، پیشنهاد بهبود «کریدور ارس»، مسیری که آذربایجان را به نخجوان متصل می کند، دارد. ایران با بهبود کریدور ارس پیش بینی می کند که نه تنها آذربایجان بلکه سایر کشورها نیز بتوانند از این مسیر استفاده نمایند. این کریدور به طور بالقوه می‌تواند بخشی از یک گذرگاه گسترده‌تر شرق به غرب یا کریدور میانی شود که از روسیه و چین شروع می‌شود، از آسیای مرکزی، قفقاز، ایران و ترکیه می‌گذرد و تا اروپای شرقی و بریتانیا امتداد می‌یابد(5).

البته ایالات متحده امریکا با پروژه کریدور ارس مخالف است زیرا نگران آن است که ایران از این ابزار در جهت منافع ایدئولوژیک خود سوء استفاده نماید، از این رو خواستار تقویت کریدور زنگزور می باشد. امریکا معتقد است کشورهای آسیای مرکزی که از طریق روسیه یا چین در حال تجارت با جهان خارج هستند به عنوان جایگزین، باید از طریق آذربایجان تجارت نمایند و جاده ای که از طریق آذربایجان و ارمنستان می گذرد، می تواند جایگزین بسیار بزرگتری برای مسیرهای موجود از گرجستان و سایر نقاط باشد(6).

جمع بندی

با توجه به مجموع مباحثی که شرح آن رفت اما ایران امتیازات و پتانسیل های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی قوی نسبت به سایر مناطق دارد که می تواند تهدید را به فرصت تبدیل نماید. ایران با توجه به ظرفیت های مناسب زیرساختی در بخش های حمل و نقل، بنادر، فرودگاه، لجستیک، پایانه های ترانزیتی، و مناطق آزاد تجاری در سه استان شمالی ایران (گیلان، مازندران و گلستان) ضمن مجاورت سرزمینی ایران با دریای کاسپین، خلیج فارس و دریای عمان -یعنی کانون های امتیازگیری از برنامه ها و سرمایه گذاری های اقتصادی-تجاری در سطوح جهانی- می تواند شاخه ای از کریدور زنگزور را برای پیوند زمینی با ترکمستان، افغانستان و چین  در این سه استان ایجاد نماید.

در این بین ایران با استفاده از توانمندی ها و شرایط تجاری شهرهای مرزی شمال ایران( آستارا، بندر انزلی، رشت، رامسر، نوشهر، بابل، ساری، قائم شهر، بندرترکمن، گرگان و..) در کنار تلاشی که باید در جهت برنامه ریزی توسعه این مناطق بر اساس موقعیت خاص ژئواکونومیکی آن در طول برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت انجام دهد. همچنین ارزش های مشترک مذهبی و فرهنگی می تواند فضای تنش آلود امنیتی کنونی را تبدیل به مشارکت و تعاملات سازنده اقتصادی-تجاری با همسایگان(ترکمنستان –افغانستان) و سایر کشورهای منطقه کند. چنین ارتباط ترانزیتی یک شاهراه برای اتصال کریدورهای از جمله کریدور جنوبی، کریدور حمل و نقل اروپا- قفقاز- آسیا «تراسیکا»، شبکه بزرگراه آسیایی، راه آهن پنج ملت، کریدور شمال-جنوب است که مشخصا کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا را از طریق پاکستان و افغانستان و ایران به اروپا پیوند می زند.

با توجه به این نکته که کریدور زنگزور می تواند به عنوان بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب عمل کند، همچنین دیدگاه مثبت ناتو و روسیه در مورد باز کردن این کریدور، ایران تحت شرایط پیش رو توان تبدیل شدن به یک شاهراه تجاری اصلی در منطقه اوراسیا را دارد و می تواند پیوند دهنده کریدورها در این منطقه باشد.

با توجه به اینکه چشم انداز ژئوپلیتیکی در غرب آسیا به سرعت در حال تغییر است، اگر ایران بخواهد یک تغییر دهنده واقعی بازی باشد، باید از فضای ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خود که بهترین و امن ترین مسیر را برای عبور کریدورهای اقتصادی بین المللی ایجاد می کند در جهت بهینه سازی مناسبات چند وجهی اش استفاده نماید.

کلید واژگان: کریدور زنگزور، ترکیه، آذربایجان، ایران، تجارت، اقتصاد، مریم وریج کاظمی

1.https://www.researchgate.net/publication/374409781_Importance_of_Economic_Corridors_as_Driver_of_Regional_Integration_South_Caucasus_and_Central_Asian_Context

2- https://www.middleeasteye.net/news/inside-iran-russia-tensions-over-azerbaijans-zangezur-corridor

3-https://armenianweekly.com/2024/09/10/the-issue-of-the-zangezur-corridor-is-back-can-iran-provide-an-alternative

4-https://foreignpolicy.com/2023/11/02/azerbaijan-armenia-zangezur-corridor/

5-https://www.trtworld.com/magazine/what-is-the-zangezur-corridor-and-why-does-it-matter-to-eurasia-58405

6-https://www.adb.org/publications/economic-corridor-development-and-what-it-can-achieve-in-asia-subregions