ژئوپلیتیک تغییرات آب و هوایی در سرزمین های فلسطینی و اسرائیل

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

سرزمین های فلسطینی و اسرائیل از آسیب‌پذیرترین مکان‌های متاثر از تغییرات آب و هوایی بر  روی کره زمین هستند که انتظار می‌رود مانند بسیاری از مناطق خشک دیگر، بیابان‌زایی در اثر تغییرات آب و هوایی در این منطقه به‌ویژه در بلندی های جولان و صحرای نقب تشدید شود(1). این در حالیست که طبق گزارشات میانگین دما در این منطقه بین سالهای 1950 تا 2017 به میزان 1.5 درجه سانتی گراد افزایش یافته است و پیش بینی می شود تا پایان قرن حاضر به 4 درجه سانتی گراد برسد. 

این وضعیت باعث افزایش سطح آب دریاها می شود به طوری که احتمالا تا سال 2050 به یک متر برسد. اگر پیش‌بینی‌های افزایش قابل توجه سطح دریا محقق شود، بدون شک به زیرساخت‌ها و تأسیسات نزدیک به خط ساحلی آسیب وارد می‌کند و بر کسب‌وکارها و گردشگری مبتنی بر سواحل تأثیر می‌گذارد(2). در واقع، پیامد تغییرات آب و هوایی سودآوری کسب‌وکارهای مبتنی بر گردشگری و توریسم را تغییر می‌دهد که تبعات منفی بر اقتصاد در سرزمین های فلسطینی و اسرائیل دارد(3). همچنین افزایش سطح آب دریاها منابع آب شیرین در نوار غزه را فرسایش می‌دهد و مشکلات غزه را به دلیل درگیری‌های سیاسی حل‌نشده با اسرائیل تشدید می‌کند و ضمن آسیب به کارخانه های نمک زدایی، سیستم های فاضلاب و زهکشی را تضعیف می نماید. به هر حال افزایش سطح آب دریا در این منطقه به معنای از دست دادن زمین های استراتژیک و ارزشمند و همچنین نفوذ آب شور به سفره آب های زیرزمینی است.

نادا مجدلانی، مدیر فلسطینی یک سازمان غیردولتی«EcoPeace» که متشکل از محیط بانان اردنی، فلسطینی و اسرائیلی است می گوید امواج گرما، کمبود آب، ناامنی غذایی، آتش سوزی، طوفان و سیل که در نتیجه پیامد تغییرات آب و هوایی شکل می گیرد در سال‌های آینده منطقه را تحت تاثیر تبعات منفی قرار خواهد داد. در این راستا این سازمان به منظور ترویج توسعه پایدار و راه‌حل‌هایی برای چالش‌های زیست‌محیطی مشترک – به‌ویژه دسترسی به آب – در حال اقداماتی است(4). 

بی شک پیامدهای تغییرات آب و هوایی می تواند به طور قابل توجهی تنش های موجود بین فلسطینیان و اسرائیل را تشدید کند، مانند درگیری ها بر سر منابع آب. لازم به ذکر است رشد جمعیت احتمالاً سیاست‌های مدیریت فاضلاب این منطقه را به چالش می‌کشد، زیرا پسآب بیشتری نسبت به بخش کشاورزی تولید می‌کند. این در حالیست که از سال 2005، اسرائیل شروع به استفاده از سیستم نمک زدایی برای افزایش ذخایر محدود آب طبیعی کرد که چالش های را به وجود آورده است(5). از سوی دیگر پیامدهای تغییرات آب و هوایی می تواند تنش های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جدیدی را در مورد مسائلی مانند کمبود غذا ایجاد کند که پیامدهای ژئوپلیتیکی را به همراه داشته باشد. چراکه با توجه به وابستگی دولت های فلسطینی و اسرائیل به واردات مواد غذایی و تأثیر بالقوه تغییرات آب و هوایی بر تولید جهانی غذا، امنیت غذایی-آبی به عنوان یک بحران ژئوپلیتیکی برای آنان در نظر گرفته می شود(6). 

همچنین از آنجائیکه امواج گرما و خشکسالی های طولانی مدت در کرانه باختری، مصر، اردن، سوریه و سایر مناطق بیابانی خاورمیانه و آفریقا، مردم را مجبور می کند برای زنده ماندن به مکان دیگری بروند و با توجه به تولید ناخالص داخلی سرانه 52170 دلاری (در مقایسه با اردن 4103 دلار یا مصر 3699 دلار) انتظار می رود شاهد هجوم مهاجران اقلیمی به سرزمین های فلسطینی و اسرائیل باشیم. به طور مثال در مصر، بر اثر تغییرات آب و هوایی که باعث نفوذ آب شور به دلتای نیل می شود، ضمن نابودی منابع آب شیرین و اراضی کشاورزی، منابع غذایی کشور را از بین می‌برد و حدود پنج میلیون مصری را مستقیما تحت تاثیر قرار می دهد و موجی از پناهندگان اقلیمی را به سرزمین های اطراف می کشاند.

 این در حالیست که نگرانی در مورد هجوم مهاجران خارجی، مهاجرت را به عنوان یک مسئله امنیتی تا حدی از طریق تأثیرات بر منابع آبی که قبلاً کمیاب بودند، افزایش می دهد(7). لازم به ذکر است دسترسی به آب عامل مهمی در درگیری طولانی مدت اسرائیل و فلسطین بوده است که با کنترل اسرائیل بر اکثر منابع آب شیرین منطقه تشدید شده است. کمبود آب در حالیست که پس از شعله‌ور شدن بحران در سال 2021، اسرائیل واردات قطعاتی همچون لوله‌های فولادی که برای تصفیه فاضلاب در نوار غزه حیاتی هستند، محدود و یا مسدود کرد. در نتیجه روزانه ده‌ها هزار متر مکعب فاضلاب به آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند و به دریای مدیترانه سرازیر می‌شود(8). با در نظر گرفتن این موضوع زندگی بیش از دو میلیون فلسطینی در غزه تحت محاصره تحت تأثیر حملات مستقیم و غیرمستقیم اسرائیل به مؤلفه‌های زیست‌محیطی قرار گرفته و حق آنها برای زندگی عادلانه سلب شده است. این در حالیست که علاوه بر ایجاد سد که با تحت تاثیر قرار دادن گیاهان و درختان و جانداران شدت تغییرات آب و هوایی را تسریع کرده است پرتاب هزاران بُمب، موشک و مواد منفجره حاوی مواد سمی و خطرناک در جریان عملیات نظامی اسرائیل علیه غزه و همچنین سمپاشی هوایی سموم شیمیایی در مناطق مجاور حصار پیرامونی غزه/اسرائیل و تسطیح کردن زمین های کشاورزی فلسطین توسط بولدوزرهای اسرائیلی، محیط زیست غزه را به شدت و به طور جدی به خطر انداخته است. در همین چارچوب، مقامات اسرائیلی به ممنوعیت ورود سنگ های موج شکن از کرانه باختری به نوار غزه ادامه می دهند؛ این موج شکن ها برای جلوگیری از فرسایش ساحلی ناشی از افزایش ارتفاع موج که می تواند خطر سیل های فاجعه بار را افزایش دهد، ضروری است(9).

با توجه به پیامدهای تغییرات آب و هوایی مقامات فلسطینی و اسرائیلی تصمیم گرفتند که این تغییرات را به دلیل تأثیر آن بر جنبه های مختلف امنیتی در اولویت قرار دهند. بدین ترتیب رهبران فلسطین و اسرائیل متعهد شده اند تا 27 درصد از انتشار گازهای گلخانه ای را تا سال 2030 کاهش دهند، اگرچه منتقدان خواهان کاهش 45 درصدی هستند(10). با در نظر گرفتن این شرایط علیرغم وضعیت نامطمئن سیاسی در سرزمین های فلسطینی و اسرائیل،- چه در داخل و چه در رابطه با همسایگانش-، تهدیدات ژئوپلیتیکی و امنیتی از سوی تغییرات آب و هوایی مورد توجه قرار گرفته است و در این راستا هم اکنون آماده سازی زیرساخت ها را در امتداد سواحل آغاز شده و ضمن تقویت پروژه های آب شیرین کن آماده سازی پناهگاه های اقلیمی در برابر هجوم مهاجرین آب و هوایی در دستور کار قرار دارد. در مجموع جریان مورد انتظار پناهندگان آب و هوایی به عنوان یک خطر ژئوپلیتیکی- امنیتی برای ثبات سرزمین های فلسطینی و اسرائیل در نتیجه بحران گرمایش جهانی تلقی می شود(11).

چشم انداز

بی تردید بحران تغییرات آب و هوایی بدون در نظر گرفتن مرزهای سیاسی-ایدئولوژی تهدیدی برای کل منطقه در نظر گرفته می شود. اما این مسئله در اراضی اشغالی به دلیل موقعیت جغرافیای انسانی آن بسیار بیشتر از سایر کشورهای منطقه بحران آفرین خواهد بود و پیامدهای ژئوپلیتیکی ناشی از آن به خصوص بحران مهاجرت، تلاش برای دستیابی و کنترل منابع و ذخایر طبیعی مناطق همجوار در نتیجه بروز خشونت قومی فرامرزی، شکاف اجتناب ناپذیر بین پناهندگان و جوامع محلی، ناامنی غذایی-آبی و وابستگی به خارج از مرزها همچنین بی ثباتی سیاسی، نقض حقوق بشر و نارضایتی اجتماعی در نتیجه سیاست های افراطی اسرائیل در قبال وضعیت زندگی فلسطینیان می تواند به یک جنگ تمام عیار داخلی-منطقه ای تبدیل شود.

ضمن اینکه به اعتقاد کارشناسان، سیاست اسرائیل بر علیه فلسطینیان به خصوص در موضوعات مرتبط با محیط زیست شلیک به پای خود تعبیر می شود که بیش از آنکه به نفع امنیت ملی اسرائیل باشد نتیجه معکوس در پی خواهد داشت. علاوه بر این اگرچه طی چند سال اخیر شرکت های مرتبط با مسائل زیست محیطی برای تعدیل اثرات گرمایش جهانی سرمایه های را جذب کردند حتی سیاست های در دولت در این جهت تدوین گردید اما بدون کاهش درگیری و تنش سیاسی-عقیدتی بین اسرائیل و فلسطین نمی توان امیدوار بود که چالش‌های ژئوپلیتیکی متاثر از تغییرات آب و هوایی تدریجا از بین برود.  

کلید واژگان: فلسطین، اسرائیل، آب و هوا، منابع آب، مهاجران اقلیمی، مریم وریج کاظمی

1-https://www.adaptation-undp.org/explore/western-asia/israel

2-https://www.mckinsey.com/il/overview/the-climate-crisis-and-the-israeli-economy-challenges-alongside-opportunities

3-https://www.mdpi.com/2673-4834/3/1/21

4- https://time.com/6242238/climate-change-israeli-palestinian-politics/

5-https://www.nature.com/articles/s41545-022-00215-9

6-https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/i-was-part-of-the-israeli-national-security-council-climate-change-has-been-an-important-israeli-national-security-challenge-for-years

7- DOI:10.1007/s10784-015-9279-4

8-https://time.com/6242238/climate-change-israeli-palestinian-politics/

9-https://reliefweb.int/report/occupied-palestinian-territory/al-mezan-warns-climate-change-threatens-gazas-future-amid-israels-prolonged-closure-and-repeated-military-strikes

10- https://homelandguards.org/en/the-climate-crisis-israel

11-https://www.iucn.org/story/202303/problem-has-no-name-gender-climate-migration-and-case-israel