ولی کوزهگر کالجی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
به موازات بهبود قابل توجه مناسبات مسکو-واشنگتن بویژه با امضا و تصویب قرارداد کنترل تسلیحات استراتژیک موسوم به «استارت جدید» توسط پارلمانهای دو کشور، فدرسیون روسیه در صدد استقرار نسل پنجم سیستم دفاع ضد موشکی خود موسوم به S-500 تا اواخر سال ٢٠١٢ میلادی است. اعلام این خبر از سوی ژنرال الکساندر زلین، فرمانده کل نیروی هوایی روسیه، بدان معنی است که کرملین همچنان با دیده ترید و احتیاط به توافقنامههای صورت گرفته با ایالات متحده و پیمان ناتو مینگرد و بر اساس خط مشی سنتی خود، تهدید علیه امنیت ملی روسیه از سوی جهان غرب را همچنان به عنوان گزینه جدی مورد توجه قرار میدهد. در این نوشتار ضمن مرور اجمالی سیر تحولات سیستم دفاع ضد موشکی در روسیه (S-300,S-400,S-500)، به نقش و تاثیر استقرار این سیستم بر توان بازدارندگی این کشور و روند توازن قدرت در عرصه بینالمللی پرداخته خواهد شد.
تحلیل رخداد
شکلگیری و بالندگی ادبیات بازدارندگی در روابط بینالملل نتیجه فرایند طولانی و پر کشمکش رقابتهای تسلیحاتی میان مسکو و واشنگتن از دهه ١٩٥٠ میلادی تا کنون است. این روند در طی این دوران نسبتاً طولانی و علیرغم فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد، همچنان ادامه دارد. در طی این مدت، دو طرف با صرف هزینههای بسیار سنگین با طراحی و ساخت انواع سلاحهای هستهای و استقرار سیستم های مختلف موشکی و دفاع موشکی کوشش نمودند توازن قدرت را در پرتو بازدارندگی متعارف و غیر متعارف ایجاد و حفظ نمایند. در این میان طراحی و استقرار سیستمهای مختلف دفاع موشکی از اهمیت بسیار بالایی برای دو طرف در تامین امنیت فضایی کشور برخوردار بود و بخش عمدهای از کوششهای سیاستگذاران روسی و آمریکایی معطوف به این امر گشت.
نخستین کوشش روسها در استقرار سیستم دفاع موشکی به دهه ١٩٥٠ بر میگردد؛ آن هنگام که در مسکو در تابستان ١٩٥٣ از آزمایش موشكهاي دور برد آمريكا -كه هدف اصلي از انجام آنها حمل سلاحهاي هستهاي به مقصد اهداف استراتژيك در خاك شوروي بود- آگاهي يافت. واکنش روسیه به این تهدید، طراحی و اجرای طرح سيستم دفاع موشكي موسوم به A-35 ABM جهت دفاع از مسكو بود. سيستم یادشده پس از پشت سر گذاردن آزمایشهای مختلف، نهایتاً در سال ١٩٧٨ میلادی، در وضعيت عملیاتی قرار گرفت.
يك سال پس از از راه اندازي سيستم جد يد دفاع موشكي، يعني سال ١٩٧٩ خبر استقرار ١٠٨ فروند موشك (Pershing-2 ) در خاك آلمان شرقي سابق و اندکی بعد آغاز پروژه جنگ ستارگان رونالد ریگان یک بار دیگر شوروي سابق را به تلاشي همه جانبه جهت مقابله با اين تهديد آتي انداخت و این بار سيستم ABM-3 و نیز سامانه S-300 جهت حمايت از مسكو عملياتي گرديد. در این بین سامانه S-300 به دلیل برخورداری از قابیلتهای فراوان در رهگیری و هدف قرار دادن موشک های بالستیک دور برد، نقشی حیاتی در حفظ توان بازدارندگی روس ها در طی دهه ١٩٨٠ میلادی ایفا نمود. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، پایان جنگ سرد و مشکلات بسیار فراوان سیاسی و اقتصادی جامعه روسیه در طی دهه ١٩٩٠ میلادی مانع از توسعه نسل جدید سیستمهای دفاع ضد موشکی از سوی روسیه گردید.
در این بین عوامل متعددی چون رستاخیز قدرت سیاسی و اقتصادی روسیه در دوران حکومت ولادمیر پوتین، افزایش توان اقتصادی و مالی روسیه (در پرتو افزیش جهانی بهای انرژی) و اعمال سیاستهای تقابل جویانه ایالات متحده و ناتو در دوران حاکمیت نومحاظه کاران در واشنگتن بویژه با اعلام طرح استقرار سپر دفاع موشکی در شرق اروپا (چک و لهستان) موجب شد تا روسها مجدداً به فکر طراحی و ساخت نسل جدیدی از سیستمهای دفاع ضد موشکی بیافتند و بدین ترتیب سامانه S-400 از سال ٢٠٠٤ وارد سیستم دفاع ضد موشکی روسیه گردید. این سامانه با قابلیت رهگیری همزمان شش هدف و با برد بیش از ٤٠٠ کلیومتر (٢٥٠ مایل) قادر است هواپیماهای نظامی، موشکهای کروز و بالستیک (موشکهای بالستیک با برد بیش از ٣٥٠٠ کیلومتر) را مورد هدف قرار دهد. روسها به منظور محافظت از فضای هوایی خود، دو دسته از این سامانه را در بخش مرکزی و شرق دور (ولادی وستک) روسیه مستقر نمودند.
در ادامه این روند روبه رشد و به موازات تصویب «مفهوم جدید دفاع هوایی-فضایی روسیه» طراحی و ساخت نسل مدرنتری از سیستم های دفاع ضد موشکی موسوم به سامانه S-500 در دستور کار روسها قرار گرفت؛ سامانهای که طراحی آن از سال ٢٠٠٩ آغاز گردید و مقامات روسی امیدوارند که تا سال ٢٠١٢ بتوانند آن را عملیاتی کنند. این سامانه جدید با قابلیت رهگیری همزمان ده هدف و با برد بیش از ٦٠٠ کیلومتر (٣٧٣ مایل) قادر است موشکهای بالستیک بین قارهای را مورد هدف قرار دهد. در این بین ژنرال الکساندر زلین، فرمانده نیروی هوایی روسیه اعلام نمود که: «سامانه S-500 قادر است بسیاری از مشکلات موشکی را روسی را حل نماید. این سامانه از آن رو حیاتی است که تا سال ٢٠٣٠ ایالات متحده به راحتی قادر خواهد بود با سیستمهای سیار دقیق و هدایت شونده از هوا و فضا، هر هدفی را در خاک روسیه مورد هدف قرار دهند. این مساله، دلیل اصلی توسعه نیروی هوایی روسیه تا سال ٢٠٢٠ است تا با ایجاد یک شاخه جدید در نیروی هوایی قادر باشد از فضای روسیه در مقابل تهدیدات آتی محافظت نماید».
در مجموع پیشرفتهای روسیه در حوزه سیستم های موشکی نشان میدهد که علیرغم وجود توافقات مختلف میان روسیه و ایالات متحده در طول دهههای گذشته، بی اعتمادی و سو ظن تاریخی میان دو طرف کماکان وجود دارد. در طی چند دهه گذشته، مسکو و واشنگتن کوشش نمودند با امضا و تصویب توافقات مختلف در راستای برقراری موازنه قدرت در دو حوزه متعارف و غیر متعارف گام بردارند. امضا و تصویب پیمان موشک های ضد موشک بالستیک (آی بی ام) در سال ١٩٧٢میلادی ( که بر اساس مفاد آن طرفین باید تحقیقات خود را در زمینه تولید موشکهای ضد موشک بالستیک محدود سازند) و پیمانهای موسوم به استارت یا پیمان کاهش تسلیحات هستهای در سال های ١٩٩١، ٢٠٠١ و ٢٠١٠ میلادی (که بر اساس مفاد آن طرفین باید کلاهکهای هسته ای خود را طبق یک جدول زمان بندی کاهش دهند) از مهمترین اقدامات مسکو و واشنگتن در این زمینه به شمار میرود.
نکته شایان توجه در این بین، پیشرفت های دو کشور در حوزه غیر متعارف و ناکامی های دو طر در وزه متعارف است. امضا پیمان جدید استارت میان اوباما و مدودف در پراگ (٨ آوریل ٢٠١٠) آخرین نمونه توافقات دو کشور در حوزه توان غیر متعارف به شمار میرود. این در حالی است که در حوزه متعارف روند اوضاع به گونه ای دیگر رقم خورده است. خروج یک جانبه آمریکا از پیمان موشکهای ضد موشک بالستیک (آی بی ام) در سال ٢٠٠٢ میلادی را میتوان پایانی بر همکاریها و توافقات دو کشور در حوزه متعارف دانست؛ چرا که تاکنون هیچ توافق دیگری در ان حوزه بین دو کشور صورت نگرفته است. تاثیر روانی این موضوع بر روی مقامات سیاسی و نظامی روسیه کاملاً مشهود است. در واقع خروج ایالات متحده از پیمان آی بی ام به روسها نشان داد که واشنگنتن با خروج یک جانبه از پیمان، پیگیری طرحهای ضد موشکی و بویژه با طرح ایجاد سامانه موشکی ضد موشکهای بالستیک در جمهوری چک و لهستان در دولت بوش و استقرار آن در خاک ترکیه در دولت اوباما، کاملاً در جهت مخالف اهداف این پیمان گام برمیدارد. از این رو است که روسها کوشش نمودند با تصویب «مفهوم جدید دفاع هوایی-فضایی روسیه» و طراحی و ساخت نسل مدرنتری از سیستم های دفاع ضد موشکی موسوم به سامانه S-500 به مقابله با برنامههای موشکی ایالات متحده بپردازند.
در واقع با توافق دو کشور در حوزه غیر متعارف (سلاح های هستهای و استراتژیک) رقابت تسلیحاتی میان روسیه و ایالات متحده به حوزه های نظامی متعارف بویژه بخش موشکی منتقل شده است و همین امر زمینه را برای توسعه فناوریهای موشکی دو طرف بویژه برای روس ها فراهم ساخته است. اقداماتی چون اختصاص بیش از ٣٦ تریلیون روبل (معادل یک میلیارد و ١٦١ میلیون دلار) برای نوسازی توان دفاعی روسیه در فاصله سال های ٢٠١١ تا ٢٠٢٠ میلادی، طرح مدرن سازی 80 درصد زرادخانه های نظامی روسیه با تسلیحات مدرن، پیش بینی استقرار بیش از یک هزار و 500 هواپیما و بالگرد و همچنین حدود 200 سامانه موشکی در طی یک دهه آینده در ارتش روسیه، آزمایش نسل پنجمی جنگنده بمب افکن مافوق صوت، استقرار یک یک مجموعه پدافند موشکی « S-300» را در خاک آبخازیا (پس از بحران اوت ٢٠٠٨ گرجستان) و تحویل دو سیستم « S-400» در شرق دور روسیه به فرماندهی عملیاتی‌ـ‌استراتژیکی «واستوک» و از همه مهمتر طراحی و ساخت سامانه جدید S-500 حاکی از نگاه جدی روسها به مقوله افزایش بازدارندگی متعارف بویژه در بخش موشکی است.
به نظر میرسد در شرایط کنونی، روسیه به خاطر پرهیز از اختصاص بخش عمدهای از بودجه خود به امور دفاعی، جلب نظر ایالات متحده در الحاق به سازمان تجارت جهانی و ایالات متحده نیز به دلیل کاهش هزینههای تسلیحاتی؛ جلب همکاری روسیه در اعمال فشار به برنامههای هستهای و موشکی ایران؛ دسترسی نیروهای ناتو به استفاده از قلمرو روسیه برای رسانیدن تدارکات به افغانستان و حفظ پایگاه هوایی امریکا در قرقیزستان، جهتگیری توسعهطلبانه در حوزه تسلحات غیر متعارف را فعلاً با روندی کند پیگیری مینمایند اما با شتاب بسیار قابل ملاحظهای در حوزه غیر متعارف بویژه در بخش موشکی در حال فعالیت هستند تا بتوانند توان دفاعی و بازدارندگی را در نقطه مطلوب و مورد نظر خود حفظ نمایند.
دورنمای رخداد
اعلام طرح استقرار سیستم دفاع موشکی S-500 از سوی ژنرال الکساندر زلین، فرمانده کل نیروی هوایی روسیه، تحولی مهم در حوزه توان متعارف این کشور دارد. روند رو به رشد روسیه در بخش موشکی که از سیستم های S-300 و S-400 به سیستم پیشرفته S-500 رسیده است، حاکی از توجه ویژه سیاستگذاران روسی به این بخش است. اخباری نیز مبنی بر طراحی سیستم فوق پیشرفته S-1000 از سوی روسها است که به احتمال فراوان در سال ٢٠٢٠ جایگزین سیستم S-500 خواهد شد. این امر از یک سو با توجه به برتری قابل توجه سیتم S-500 بر موشک های پاتریوت و کروز ایالات متحده میتواند حداقل در کوتاه مدت، موازنه قدرت را در بخش موشکی به نفع روسیه تغییر دهد. از سویی دیگر نیز موجب خواهد شد که آمریکاییها و نیز ناتو در استقرار سامانه دفاع موشکی مورد نظر خود در خاک ترکیه با احتیاط بیشتری عمل نمایند. اما نتیجه کلی و مشترک این اقدام روسها، افزایش رقابت تسلیحاتی و صرف هزینههای دفاعی سنگین خواهد بود و احتمال دارد با تشدید آن و نیز کمرنگ شدن عوامل و ملاحظاتی که در شرایط کنونی موجب نزدیکی دو کشور روسیه و ایالات متحده شده است، در آینده این رقابت به حوزه غیر متعارف نیز سرایت نماید و شرایط پیمان ای بی ام در پیمان استارت جدید تکرار شود.
