اسلام ذوالقدرپور
کارشناس روابط بین‌الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
راهبرد امنیت ملی که در چارچوب سیاست دفاعی هر بازیگر تعریف می‌گردد، دارای مؤلفه‌ها و حلقه‌های گوناگونی است که همسویی و همپوشانی آنها می‌تواند امنیت ملی بازیگر را برآورده سازد. این مؤلفه‌ها که هر کدام دارای حوزه سیاستی، ابزار و تاکتیک ویژه خود هستند را می‌توان در حلقه‌های توان نظامی (دفاعی و تهاجمی)، توان دیپلماسی، توان اقتصادی، توان سیاسی و اجتماعی به‌ویژه مشروعیت نظام و … مورد بررسی قرار داد.
یکی از حلقه‌های مهم در راهبرد امنیت ملی که بیشتر در سیاست دفاعی کشورها مورد توجه قرار داشته و از مؤلفه‌های پنهان راهبرد امنیت برشمرده میشود را می‌توان سیاست پدافند غیرعامل دانست که اثرگذاری بالایی بر موفقیت دیگر حلقه‌های سیاستگذاری عمومی به‌خصوص راهبرد امنیت ملی دارد.
اگر چه پدافند غیرعامل را بیشتر در حوزه اقتصادی و صنعتی تعریف و طرح‌ریزی کرده‌اند، اما پیامدهای مطلوب یا نامطلوب پدافند غیرعامل فراتر از اقتصاد و صنعت بوده، اقتدار و بقای بازیگر را به چالش می‌کشد. توان پدافند غیرعامل در اثرگذاری بر دیگر حلقه‌های سیاستگذاری عمومی و اداره امور عمومی کشور به گونه‌ای است که پدافند غیرعامل را می‌توان مؤلفه مهم دیپلماسی مطلوب در راهبرد امنیتی برسازی نمود.
رخدادهای وحشت‌زایی که در سال‌های گذشته در سراسر جهان سبب نگرانی و هراس شهروندان شده است، نه‌تنها بر اقتصاد، صنعت، محیط زیست و … اثرگذار بوده‌اند، بلکه سیاستگذاری خارجی و امنیتی دولت‌ها را نیز خدشه‌دار کرده‌اند. رخدادهایی مانند: انفجار بیروت 2020، زلزله بزرگ 2022 ترکیه، آتش‌سوزی بزرگ ترکیه، آتش سوزی کم‌نظیر لس آنجلس، سیل‌های ویرانگر در چین، ایران، پاکستان، اروپا و …، انفجار بندر شهید رجایی ایران و … اقتدار و بقای این کشورها را تهدید نموده است.
در جهانی چنین آشوبناک بر بستر رخدادهای هراسناک غیر جنگی است که دولت‌ها می‌توانند از پدافند غیرعامل مطلوب به عنوان دیپلماسی در راهبرد امنیتی خود بهره ببرند. مؤلفه‌های کارایی پدافند غیرعامل موفق همسان دیپلماسی را می‌توان چنین برشمرد:
یکم – پدافند غیرعامل یک منبع قدرت: اگر چه برخی کارشناسان و تحلیل‌ها تلاش دارند تا پدافند غیرعامل را یکی از ابزارهای پشتیبان دیگر حلقه‌های سیاستگذاری بدانند، اما واقعیت مناسبات قدرت و چرخه منابع کمیاب قدرت راهبردی نشان می‌دهد که پدافند غیرعامل را می‌توان یک منبع قدرت راهبردی در جهان برآشفته کنونی قلمداد نمود که بقا و هژمون بازیگران تضمین می‌کند.
همان‌گونه که سیاست به دنبال قدرت است و نه برای مصرف یعنی سیاست برای قدرت، هر سیاستی را می‌توان منبعی از قدرت قلمداد نمود که سیاست پدافند غیرعامل نیز در همین چارچوب به عنوان منبعی از قدرت دانسته میشود که طرح‌ریزی و اجرای مطلوب و موفق آن سبب افزایش اقتدار می‌گردد.
پدافند غیرعامل منبعی از قدرت است که نقش حامی دیگر حوزه‌های قدرت را نیز بر عهده دارد. پیشگیری از پیدایش آسیب یا بحران در یک کشور یا هر یک از حلقه‌های سیاستگذاری عمومی سبب تقویت اقتدار آن کشور در نظام جهانی می‌گردد که این پیشگیری در چارچوب پدافند غیرعامل تعریف میشود.
دوم – فروپاشی اقتدار با یک چالش یا بحران داخلی: ناکارآمدی پدافند غیرعامل پیامدهای بیشماری برای بازیگران نظام جهانی دارد که سویه داخلی آن نارضایتی شهروندان و هزینه‌های سیاسی و اقتصادی به همراه دارد که می‌تواند سبب فروپاشی یک دولت گردد. جنبه خارجی ناکارآمدی پدافند غیرعامل نیز در فروپاشی اقتدار و آمادگی بازیگر مقابل رقیبان و دشمنان نهفته است. برخی نمونه‌های برجسته اثرگذاری پدافند غیرعامل ناکارآمد را می‌توان چنین برشمرد:
- آتش‌سوزی لس آنجلس سبب بی‌اعتباری توان پدافند غیرعامل ایالات متحده امریکا در افکار عمومی جهان و تمسخر این کشور در نظام جهانی گردید.
- آتش سوزی‌های بزرگ ترکیه در سال‌های اخیر که سبب درخواست کمک جهانی گردید، نشان داد که سیاست پدافند غیرعامل این کشور کارآمد نبوده و این وضعیت به پرستیژ ترکیه در مناسبات قدرت منطقه‌ای و جهانی آسیب رساند.
- زلزله بزرگ فوریه 2023 ترکیه با مرگ بیش از 50 هزار نفر و ویرانی فراگیر، نشان داد ترکیه آمادگی پدافند غیرعامل برای یک رخداد ویرانگر را ندارد و دولت اردوغان را مرزهای فروپاشی رهنمون ساخت.
- سیل ویرانگر فروردین 1398 ایران که با ویرانی بی‌نظیر همراه بود، توان پدافند غیرعامل ایران را آسیب‌پذیر نشان داده و جایگاه ایران در نظام منطقه ای و جهانی را مخدوش ساخت.
- انفجار بزرگ بندر بیروت در سال 2022، نشان داد که این کشور در مقابل چنین رخدادهایی بی‌دفاع بوده، دولت و بلکه ملت آن تا مرز فروپاشی پیش رفتند.
- سیل‌های خارج از فصل در هند، پاکستان، چین، ژاپن و … در سال‌های اخیر نیز ناکارآمدی و ناتوانی سیاست‌ها و ساختارهای پدافند غیرعامل این کشورها را آشکار ساخته است.
برخی از این رخدادهای ویرانگر، به فراخور بزرگی و میزان اثرگذاری بر افکار عمومی می‌توانند بقای یک دولت ملت را نیز تهدید و دولت‌های شکننده را سرنگون نمایند.
سوم – پدافند غیرعامل در الگوی دیپلماسی: بازیگران نظام جهانی برای نمایش پرستیژ خود به مؤلفه‌های بیشماری وابسته‌اند که تنها تعداد انگشت شماری از این مؤلفه‌ها دارای اثر گذاری مناسب هستند. پرستیژ برای قدرت‌های بزرگ نظام جهانی از چنان جایگاهی برخوردار است که بخشی از راهبرد امنیتی و دفاعی را شکل می‌دهد.
برای تقویت و نمایش پرستیژ یک دولت در مناسبات قدرت منطقه‌ای و جهانی، امنیت داخلی و توان پیشگیری از تنش و چالش‌های بزرگ درونی ضرورت دارد.
بازیگری که بتواند در چارچوب پدافند غیرعامل از هر گونه رخداد امنیتی غیر جنگی پیشگیری نماید، توانسته است مشروعیت و اقتدار خود در روابط بین الملل را تضمین کند. در چنین وضعیتی است که پدافند غیرعامل موفق همانند یک روند دیپلماسی عمل نموده و منافع بازیگر در نظام جهانی را تقویت و افزایش می‌دهد. کارایی و اثربخشی پدافند غیرعامل افزون بر ویژگی پاسخگویی به نیازهای داخلی و اقناع شهروندان خود در چارچوب کمک‌رسانی خارجی به دیگر بازیگران نظام جهانی (دولت‌ها – سازمان‌های بین‌المللی) نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که خود به منزله گونه‌ای دیپلماسی بسیار اثرگذار عمل می‌کند، دولت و شهروندان دیگر را اقناع و همراه می‌سازد.
*
رخدادهای ویرانگر طبیعی و غیرطبیعی در عصر کنونی به یک ویژگی بهنجار برای اداره امور عمومی تبدیل شده است که سیاستگذاران را ناچار به طراحی و بازنگری در سیاست‌های مقابله با این‌گونه رویدادها نموده و پدافند غیرعامل را حلقه مهم در سیاستگذاری عمومی ساخته است. پدافند غیرعامل مطلوب و موفق در جهان آشوبناک کنونی نه‌تنها بر اداره امور عمومی کشور اثرگذار است، بلکه بر سیاستگذاری خارجی و سیاستگذاری دفاعی و امنیتی نیز اثرگذاری دارد. بخش مهمی از راهبرد امنیتی دولت‌ها در عصر کنونی بر پدافند غیرعامل استوار شده است که نقش دیپلماسی فعال را برای پدافند غیرعامل برساخته است.
اگر بحران دیگران یک فرصت برای کمک‌رسانی و نمایش پرستیژ ما در چارچوب دیپلماسی پدافند غیرعامل قلمداد گردد، دولت‌هایی که از سیاست پدافند غیرعامل کارآمد و اثربخش برخوردارند، می‌توانند پدافند غیرعامل را به منزله دیپلماسی در سیاستگذاری خارجی و روابط بین‌المللی خود بکار گیرند و نقش جهانی خود را برجسته سازند.
