مریم خالقی نژاد
پژوهشگر مسائل منطقه
اگرچه امروزه تندوری های گروههای سلفی و تکفیری و تروریستی در کشورهایی همچون سوریه، عراق، لیبی و تونس و مناطق شمال آفریقا بارزتر است، اما در مصر به‌مانند آتش زیرخاکستری هستند که شاید به ندرت زمینه فعالیت این گروه ها وجود داشته است. مصر که تا چند سال اخیر کشوری نا آرام به حساب می آمد، دارای زمینه های فراوانی برای رشد و فعالیت گروههای سلفی تکفیری بوده است که در شکل گیری خشونت های مصر بسیار نقش افرین بوده اند از جمله وجود گروه‌هایی همچون اخوان المسلمین یا تشکیلات مختلفی مانند کتائب الفرقان و …
تاریخچه شکل گیری گروههای سلفی تکفیری در مصر به ده های میانی قرن 20 یعنی دههٔ 60 و 70 و مکآنهایی مانند دانشگاه های الازهر و اسکندریه بر می گردد. در مصر رشیدرضا را که تحت تأثیر اندیشه های محمد عبده و سید جمال اسدابادی بوده است، پایه ریز جریان های سلفی تکفیری می دانند. باعث تاثیرگزاردن بر حسن البنا بنیانگذار اخوان المسلمین گردیده است (علیزادهٔ موسوی، 1393). با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی قبل از انقلاب مصر زمینه برای فعالیت آن‌ها بسیار محدود بود لیکن بعد از ایجاد انقلاب، تغییر شرایط داخلی و بوجود امدن نابسامانی های عمده در مصر مانند بر کناری اسلامگرایان معتدل و فروپاشی دولت اخوان المسلمین، به دلیل اعتراضات مخالفان که از حمایت ارتش برخوردار بودند خشونت های فرقه ای و دینی افزایش یافت و موجی از حملات هولناک در این کشور ایجاد شد (روزنامه شرق، 1393: 123).. در حقیقت زمینه اصلی خروش گروههای تروریستی را می توان ناشی از دو عامل گسترده دانست: یکی در ضعف دولت مرکزی که باعث رشد گروههای سلفی تکفیری در مصر به ویژه در صحرای سینا شده است. در طول تاریخ تا زمانی که مصر دارای یک دولت مقتدر بوده است هیچ گونه مجالی برای فعالیت گروههای مذبور وجود نداشته است. عامل دوم فعالیت گروههای مختلف سلفی تکفیری و تروریست های تندرو در کشورهایی مانند عراق و سوریه و الگوگیری از آن‌ها است، گروههای تندرو در مصر از این فرصت استفاده کرده و به صورت گسترده تری به فعالیت پرداختند. از نظر ویژگیِ تشکیلات سازمانی آنچه بارز است در درجه اول ازادی عمل بسیار زیاد این گروه ها است، حلقه هایی که بر اساس عامل جغرافیایی تنظیم شده اند می توانند استراتژی متفاوت محلی تنظیم کنند و ویژگی بارز دوم اینکه دارای تشکیلاتی چند ملیتی هستند که متشکل از هویت های مختلف از کشورهای گوناگون می باشد. برای نمونه گروه انصار بیت المقدس جریانی سلفی است که منطقه سینا را امارتِ تحت سیطره خود قرار داده است و به مبارزه با رژیم صهیونیستی می پردازد. در میان این گروه گروههای بیعت کننده با داعش نیز جزیی از ساختار آن هستند که این بیعت ها نشان دهنده ازادی عمل نام برده می باشد (کیهان، 1393: 8).
از نظر جریان شناسی گروههای سلفی در مصر مهمترین آن‌ها عبارتند از: جماعه المسمین (التکفیر و الهجره)، سازمان آزادی بخش اسلامی، سازمان جهاد اسلامی و انصار بیت المقدس که در کنار این گروه ها و سازمان های دیگری همچون سازمان جندالله، سازمان المطریه، سازمان پورسعید، سازمان الجیزه، سازمان الازهر، سازمان اسکندریه، سازمان العمرانیه، گروه بشرا، گروه احمد سمن و …. از جمله گروه ها و سازمان هایی هستند که در سطح جامعه مطرح شده اند، اما برخی از آن‌ها به علت محدودیت در تشکیلات و فعالیت های محدود بعد از وقفه کوتاه مبارزاتی نتوانستند به فعالیت خود ادامه دهند و یا اینکه در مراحل اولیه مبارزات بازداشت شدند (الوقت، 1393).
اما لازم به ذکر است که همه گروههای سلفی گری سه دوره را از جمله دوره های سنتی و قدیمی و دوره یمیانی که واردسیاست شده اند و دوره نوبنیادگرا را پشت سر گزاشته اند که گروه سوم که نوبنیادگرا هستند دارای ویژگی های مانند،
- مخالفت با دنیای مدرن و دموکراسی
- انجام هر جنایتی با نام مبارزه با کفر
- شیعه ستیزی که در تمامی گروههای سلفی تکفیری این امر یکی از مهمترین اهداف و قوانین آن‌ها محسوب می شود چه بسا برخی گروههای سلفی تنها هدف از تشکیل گروه را مقابله با شیعه ذکر کرده اند، برای مثال حزب سلفی اتلاف الصحب والال در خبری تاکید کرده است که در هیچکدام از مسائل سیاسی مذهبی به غیر از تشیع و جلوگیری از گسترش آن در کشور دخالت نمی کنیم زیرا این تنها و ظیفه ما است (شفقنا، 1394). حساسیت روی هویت شیعی از بارزترین نقاط اشتراک طیف ها و گرایشهای مختلف سلفی گری است.
- در اندیشه گروههای سلفی اسلوب‌های عقلی و منطقی جایگاهی ندارد و تنها نصوص قرآن، احادیث و نیز ادله مفهوم از نص قرآن برای آنان حجیت دارد. (ستادبرگذاری مراسم مولد النبی)
- امت گرایی رادیکال و فرقه گرا: سلفی های تکفیری با استفاده ابزاری از مفهوم امت اسلامی به دنبال تغییر جغرافیای سیاسی منطقه در راستای منافع حامیان بین المللی خویش هستند (بصیری و باقری، 1394: 101-108)
در مصر نیز گروههای تروریستی سه موج و یا نسل را پشت سر گذاشته است. گروههای سلفی تکفیری مصر که مانند هر گروه سلفی دیگری ویژگی های ذکر شده را دارند به ترتیب دارای سه نسل هستند (که نسل سوم دارای ویژگ های خاص خود می باشند)؛
1- گروههای اولیه ای که آن‌ها را گروههای مادر می نامند و پس از فضای باز سیاسی در قالب احزاب فعالیت خود را ادامه دادند مانند جماعه الاسلامیه و سازمان الجهاد
2- نسل دوم همزمان با شکل گیری اندیشه جهاد جهانی به رهبری افرادی مانند بن لادن و ایمن الظواهری در قالب گروه‌هایی مثل القاعده نمود پیدا کردند
3- نسل سوم دارای ماهیتی خاص است که از بارزترین ویژگی آن‌ها خشونت پراکنده است که دارای یک رشته شاخصه های متمایز زیر هستند:
انگیزه بالا برای انتقام: در خصوص به کنار گزاشتن اسلام از عرصه های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی توسط جریان های سکولار و دشمنان و مورد ازار و اذیت قرار گرفتن مسلمانان، که مدعی هستند باید انتقام آن‌ها را گرفت.
گفتمان مظلومیت بزرگ: که اسلام گرایان را مظلومان بزرگ تاریخ می دانند و به دنبال احیای دولت اسلامی و سپس اجرای شریعت اسلامی هستند.
تلاش ویژه و مستمر برای تشکیل حکومت اسلامی به ویژه پس از موفقیت داعش در اشغال برخی مناطق چرا که تا قبل از این اتفاقات این امر بیشتر به صورت یک ایده ال بود.
تقویت و حمایت از انتخابات دموکراتیک برای انتخاب نامزدهای اخوان المسلمین مانند محمد مرسی در حالیکه تا قبل از آن انتخابات را به دلیل غربی بودن حرام می دانستند.
حمایت ازگروه‌های تروریستی مانند داعش در عراق و سوریه و کمک به آن‌ها از راه هایی مانند اعزام نیرو به این مناطق.
داشتن قدرت بسیج اجتماعی به خصوص در بین مخالفان اسلامگرای دولت و مناطق کمتر توسعه یافته مانند صحرای سینا و منطقه الصعید.
- یکی از مهمترین ویژگی های بارز سلفی گری در مصر داشتن رویکرد سیاسی است بر خلاف دیگر جریان های سلفی گری مانند وهابیت، سلفی گری در مصر رویکردی سیاسی را دار می باشد (موسوی، 1393).
- با توجه به موقعیت خاص مصر از نظر جغرافیایی و از نظر تغییرات اجتماعی و سیاسی داخل کشور، می توان گروههای تروریستی مصر را از نظر جغرافیایی نیز دسته بندی کرد:
الف)- گروههای مستقر در شبه جزیره سینا: طبق برخی از آمارهای موجود این گروهها به جدیدترین سلاح ها مجهز هستند و شمار آن‌ها به بیش از بیست گروه جهادی رسیده است. در مناطقی مانند جنوب رفح، شیخ زوید، لحفن، کوه های سانت کاترین تمرکز دارند علی رغم این حضور گسترده اما کنترل های امنیتی در سال های اخیر و پراکندگی گروههای سلفی تکفیری باعث شده تا شناخت این گروه ها با مشکلات خاصی همراه شود. اندیشمندان ظهور این گروه ها را ناشی از سیاست های سرکوبگرانه نظام مصر در سال های و دهه های قبل می دانند (اسکندرانی، 2013). از جمله این گروه ها می توان به جماعت توحید و جهاد و سربازان انصار الله و سلفیت جهادی در سینا، انصار بیت المقدس اشاره کرد.
امروزه انصار بیت المقدس به عنوان بزرگترین گروه جهادی مصر است که متاثر از اندیشه های سید قطب در سال 2012 با انفجار خط لوله انتقال گاز به رژیم صهیونیستی اعلام موجودیت کرد. در این گروه جهاد با دشمن نزدیک که ارتش، پلیس و نیروهای امنیتی است به دلیل حمایت از رژیم صهیونیستی واجب است. از جمله اقدامات خرابکارانه این گروه می توان به انفجار ساختمان اداره امنیت استان های قاهره، اسماعیلیه و بنی سویف و دقهلیه و جنوب سینا، ترور مسئول پرونده اخوان مسلمین در سازمان امنیت مصر در 2013، ربودن 25 تروریسم چینی و معاوضه آن‌ها با زندانیان بدوی صحرای سینا، درگیری با ارتش، تلاش برای ترور وزیر کشور و … نام برد. به طور کلی این گروه باعث تشدید مخاطرات امنیتی و فشار امنیتی بر مردم مناطق شده است (اندیشکده تبیین، 1393) از گروههای دیگر در این ناحیه می توان به جنبش شبه نظامی حسم استناد نمود که به کشتار و آدم ربایی و شکنجه افراد بی گناه از جمله کودکان می پردازد. برای مثال در ماه های کنونی این جنبش به ترور جمال الدیب مقام پلیس این کشور در استان بحریره اقدام کردند و یا حملات تروریستی در ماه اکتبر در جیزه و مواردی از این قبیل پرداخته اند.
ب)- گروههای تکفیری در قاهره و وادی نیل:
پیدایش این گروه ها به طور مستقیم نتیجه سرکوب اعضای اخوان المسلمین و هم پیمانان آن‌ها در بعد از عزل محمد مرسی است که باعث حادثه خونین میدان رابعه شد. مهمترین گروهک این منطقه گروه اجنادمصر است. اجناد مصر در سال 2011 اعلام موجودیت نمود و انفجارهای پی در پی در ساختمان اداره امنیت قاهره، مترو دقی، باشگاه الهرم را انجام دادند. عده ای معتقد به رابطه این گروه با گروهک حازمون وابسته به شیخ ابو اسماعیل از رهبران سلفی مسلک اخوان المسلمین که در استان جیزه فعالیت دارد هستند (الیوم السابع، 2014).
علاوه بر این حکومت فاطمیون در مصر باعث شده در طول تاریخ مصر عده زیادی محبان اهل بیت به وجود بیایند و حتی مزار بزرگی منصوب به حضرت زینب وجود دارد که منابع تاریخی آن از زینبیه در سوریه قوی تر است. با این وجود گروههای سلفی و تکفیری و تروریست های ضد شیعی توجه ویژه ای را به مصر مبذول دارند تا نقش و جایگاه شیعیان را کمتر کنند.
واژگان کلیدی: ویژگی، نسل سوم، گروههای تکفیری، مصر، گزینه مطلوب، تروریست، داعش
