وضعیت سیک های هند

دکتر گلناز سعیدی

   استاد دانشگاه  

  مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc                                            

چکیده

دین سیک، به عنوان یکی از جوان‌ترین دین‌های اصلی جهان، موفق به ایجاد یک هویت متمایز و جدید در میان دین‌ها شده است. سیکیسم، دینی است که از تاثیرات بهکتی ) بهکتی به اصطلاح به عشق و اخلاص به خدا یا نیکوکاری به جامعه است) الهام می‌گیرد و بر اصول برابری و عدالت تأکید دارد. پیروان آن به عنوان یک جامعه مذهبی-اجتماعی متمایز ظاهر شده‌اند. این جامعه در سراسر جهان پراکنده است، اما بخش زیادی از آنها در پنجاب هند زندگی می‌کند. با این حال، این جامعه به دلیل الگوی توسعه تغییر کرده و با چالش‌های زیاد اجتماعی-اقتصادی و در منظر جهانی ظاهر شده است. دسترسی به آموزش و خدمات بهداشتی با کیفیت برای همه اعضای این جامعه، به منظور امکان مشارکت آن‌ها در فرآیند توسعه، چالش‌های اولیه هستند. تنوع شغلی – انتقال از بخش کشاورزی به بخش‌های غیرکشاورزی – و نسبت‌های جنسی نامناسب همچنان چالش‌های دیگری هستند. این جامعه با ایجاد نهادها و ساختارهای اجتماعی، به تأکید بر برابری و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی معروف است. افکار سیکیسم به ساخت یک جامعه متحد و عادلانه توجه دارد و این اصول در زندگی روزمره و سازماندهی جامعه سیک نقش بسزایی ایفا می‌کنند. البته مشارکت دیاسپورای سیک نیز می‌تواند به توسعه پنجاب کمک کرده و ایجاد پلتفرم جهانی برای جامعه سیک مؤثر باشد.

مقدمه

سیکیسم به عنوان یکی از پیوندهای باقی‌مانده با جنبش‌های بهکتی در دوران وسطی هند شناخته می‌شود و این که چرا سیکیسم تاکنون باقی مانده است در مقایسه با بسیاری از جنبش‌های هم‌دوران خود که تقریباً ناپدید شده‌اند، اتفاقی تصادفی تاریخی نیست.

سیک‌ها چهارمین مذهب در هند پس از هندوها، مسلمانان و مسیحیان هستند. تعداد آن‌ها در دنیا از 7.85 میلیون نفر در سال 1961 به ۲۷ میلیون نفر در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. هر چند سیک‌ها تقریباً در همه ایالت‌های هند و در تعداد زیادی از کشورهای دنیا حضور دارند، اما بیشترین تمرکز آن‌ها در پنجاب هند است. حدود 76 درصد از جمعیت سیک‌ها در پنجاب هند زندگی می‌کنند و 6 درصد در هاریانا، دهلی، و راجستان. هرچند جمعیت مذهبی سیک در ایالت های اوتارپرادش و مادیاپرادش به نسبت زیاد می باشد. در داخل ایالت پنجاب، نسبت سیک‌ها تقریباً 60 درصد است، که به آن 16 درصد در اتحادیه گچینگره اضافه می‌شود.

جمعیت روستایی پنجاب 66 درصد و جمعیت شهری 34 درصد را تشکیل می‌دهد، در حالی که در مورد کل هند، نسبت جمعیت روستایی 72.18 درصد است. در مورد سیک‌ها، 79.27 درصد در مناطق روستایی پنجاب زندگی می‌کنند. 20.73 درصد باقی‌مانده در مناطق شهری هستند. 

بسیاری از اعضای سیک ها به عنوان کشاورزان، دامداران یا کارگران کشاورزی در حوزه‌های مختلف به فعالیت مشغول هستند. این نقش حیاتی در اقتصاد روستایی و کشور نمایانگر نقش بزرگی است که افراد سیک در حفظ و توسعه زندگی روستایی و تولید محصولات غذایی دارند.

سیک‌های شهری عمدتاً در بخش خدمات مشغول به کار هستند، اما با چالش‌های اجتماعی-اقتصادی قابل توجهی روبرو شده‌اند. این جامعه با مسائلی همچون تغییرات الگوی توسعه و چشم‌انداز جهانی در حال ظهور مواجه است. افزایش دسترسی به آموزش با کیفیت و خدمات بهداشتی برای تمام اعضای جامعه به منظور مشارکت در فرآیند توسعه، چالش‌های اساسی این جامعه هستند. مسائل دیگری مانند تنوع شغلی که شامل تغییر از کشاورزی به بخش‌های غیر کشاورزی و نسبت‌های جنسی نامطلوب نیز چالش‌های دیگری برای جامعه هستند.

تاریخچه سیکیسم 

سیکیسم یکی از برجسته‌ترین ادیان است که ارتباط قوی با حرکات بهکتی دارد. (حرکات بهکتی جنبش‌های دینی هستند که در دوران وسطی در انحراف از رویه‌ها و طریقه‌های سنتی دینی ظاهر شدند و تاکید بر ارتباط مستقیم با الهیات و تجربه شخصی از ایمان دارند. این ارتباط با حرکات بهکتی نشان‌دهنده تأثیرگذاری ویژه سیکیسم در میان دین‌ها و جنبش‌های فلسفی هند است)، بنابراین، سیکیسم دینی است که از تأثیر حرکات بهکتی الهام گرفته و با وجود چالش‌ها، به عنوان یک اثر ماندگار در تاریخ دینی هند باقی مانده است. سیک‌ها چهارمین جماعت مذهبی بزرگ در هند پس از هندوها، مسلمانان و مسیحیان هستند.

در کل سیکیسم، دینی است که در قرن پانزدهم توسط گورو ناناک در شمال هند بنیان‌گذاری شد. این دین از اسلام و هندوئیسم متمایز است و بر یکتاپرستی، برابری، و عدالت تأکید دارد. مذهب سیک به سه اصل اساسی ایمان دارد: تعمق در نام خدا (دعا کردن)، کسب روزی از طریق راه‌های صادقانه، و تقسیم ثمره کار با دیگران. سیکیسم از نظام‌های طبقاتی انتقاد می‌کند و بر خدمت به بشریت تأکید دارد.

سیک‌ها به عنوان شاگردان گورو ناناک به نام “سیک” شناخته می‌شوند. این جمعیت دارای اصول بشردوستانه، آزادی، برابری، و عدالت است. آن‌ها از عمامه برای پوشاندن موهای بلندشان استفاده می کنند و از اصولی چون مدیریت نظامی و اخلاقی بهره‌می‌برند.

تاریخ سیکیسم به پانصد سال پیش برمی‌گردد و از زمان گورو ناناک شروع شده است. این دین را خدا به عنوان یک خالق برتر، عاری از جنسیت، مطلق، فراگیر، و ابدی می داند. مذهب سیک به توحید ایمان دارد و زندگی را به عنوان فرصتی برای کشف الوهیت در هر فرد می‌پندارد.

سیک‌ها تأکید دارند که حقوق بشر و عدالت اساس اعتقادات آن‌ها هستند. تاریخ سیک نمونه‌های زیادی از فداکاری‌ها و تلاش‌هایی برای آزادی مذهبی و عدالت اجتماعی ارائه داده است. سیکیسم اصول بزرگی را به ارث می‌برد که به آزادی، برابری، و عدالت اهمیت می‌دهد و سیک‌ها را به مشارکت فعال در جهانی متنوع و هماهنگ تشویق می‌کند.

سیکیسم و تغییرات در ساختار اجتماعی آن

سیک‌ها با تعداد حدود ۲۷ میلیون نفر، یک گروه مذهبی کوچک اما خود متمایز در جهان هستند. اگرچه دولت ملی با اکثریت را ندارند، اما حدود دو درصد از جمعیت کل هند را تشکیل می‌دهند. پس از تقسیم کشور هند در سال ۱۹۴۷، سیک‌ها به خصوص به عنوان اکثریت در ایالت شمال‌غربی پنجاب ظاهر شدند. پنجاب هند به عنوان “سرزمین وطن” سیک‌ها شناخته می‌شود، که نشان‌دهنده اهمیت و نقش فرهنگی این گروه در این منطقه است.

به رغم اینکه ریشه‌های تاریخی سیک‌ها در هند است، اما به دلیل مهاجرت‌های گسترده در سراسر جهان پراکنده شده‌اند. پس از ضمیمه پانجاب توسط بریتانیایی‌ها در سال ۱۸۴۹، بسیاری از سیک‌ها به خدمت در ارتش، پلیس و شغل‌های دیگر در خارج از هند فراخوانده شدند که باعث مهاجرت و پراکندگی آنان شد..

گرچه بسیاری از سیک‌های مهاجر در قرن نوزدهم به عنوان “بازدیدکنندگان موقت” در نظر گرفته می‌شدند، اما پس از آن، در قرن بیستم، حرکت و پراکندگی گسترده‌تری را تجربه کردند. امروزه، تمرکز زیادی از سیک‌ها در اروپا و امریکای شمالی وجود دارد، به خصوص در کشورهای انگلیسی‌زبان.حدود یک میلیون سیک که در ایالات متحده و کانادا زندگی می‌کنند

سیک‌ها به عنوان “مردم متحرک” شناخته می‌شوند، زیرا تاریخ و فرهنگ آن‌ها نشان‌دهنده مهاجرت و تطابق با شرایط مختلف است. این گروه در فعالیت‌های بین‌المللی، به عنوان “هم‌عبارات جهانی” یا به اشتراک‌گذاری فرهنگی و اقتصادی، نقش مهمی داشته و در فرهنگ جهانی به عنوان اولین کاشفان مناطق جدید و فعالان موثر تلقی می‌شوند.

سیک‌ها به عنوان یک گروه، هویت یکپارچه و یکنواختی ندارند؛ بلکه از افراد با پیوندها و زمینه‌های مختلف تشکیل شده‌اند، بنابراین آن‌ها یک گروه متنوع هستند، و هویتشان از تنوع پیوندها و زمینه‌های مختلفی که اعضای گروه دارند، به وجود می‌آید. با مهاجرت، این هویت‌ها تحت تأثیر تجارب جهانی و ارتباطات دیاسپوریک افراد سیک قرار گرفته و دوباره تعریف و تغییر یافته‌اند (جیکوبسن و میرولد، ۲۰۱۱).

در محافل عمومی، سیکیسم به عنوان یک دین برابری‌طلب و غیرطبقه‌ای شناخته می‌شود که بر پایه تعلیمات گوروهای تاریخی(رهبران دینی) و اصول دینی که به لغو تبعیض اجتماعی می‌پرداخته‌اند، ترویج می‌شود. با این حال، در زندگی عملی، نقش طبقه همچنان به عنوان یک عامل مهم در جامعه سیک باقی می‌ماند و در سازماندهی زندگی روزمره آن‌ها در زمان و مکان مختلف تأثیرگذار است (جیکوبسن و میرولد، ۲۰۱۱).

در حکومت استعماری بریتانیا و سیاست‌های اجتماعی در قرن نوزدهم، مسأله طبقه به یک مسئله سیاسی تبدیل شد و تلاش‌های اصلاح‌طلبان سیک برای تعریف هویت دینی مستقل و اختصاص فضای سیاسی، سیک‌ها را تحت تأثیر قرار داد. پس از استقلال در سال ۱۹۴۷، جامعه پنجاب تحولات اقتصادی و اجتماعی زیادی را تجربه کرد که نقش طبقات درون جامعه سیک را تغییر داد و تعارض‌های طبقه‌ای را تشدید کرد. حتی با تأکید سیک‌ها بر تعلیمات گوروها در مورد برابری و مهاجرت آن‌ها به مناطق مختلف جهان، طبقه همچنان یک جنبه چالش‌برانگیز و پیچیده را در ساختار اجتماعی این دین تشکیل می‌دهند.

ارزش‌ها و چارچوب‌های اساسی اجتماعی سیکیسم

تاریخ‌نگاری سیک اصل و منحصر به فرد بودن سیکیسم را به گورو نانک (1469–1539)، اولین گورو و بنیان‌گذار، بازمی‌گرداند. گورو نانک در دهه سوم عمر خود تجربه‌ی مذهبی داشت و برای دو دهه به سفرهای وسیع رفت تا پیام خود را گسترش دهد و سپس کرتارپور در ایالت پنجاب، محل استقرار گروهی از سیک‌ها یا “شاگردان” شد که جامعه‌ای مستقل را در این نقطه تشکیل داده‌اند. در تاریخ دینی سیک، گورو نانک به عنوان بنیان‌گذار این جامعه در مکتب سانت شمال هند شناخته می‌شود. این مکتب از قرن پانزدهم به بعد ظهور یافت و حول سانت‌ها و شاعران مذهبی مختلف مانند کبیر، نامدیو و راویداس سازمان‌دهی شد.

مکتب سانت تمرکز بر عبادت‌های مذهبی رسمی، زاهدیت (زندگی ساده و متضمن انکار لذت‌های مادی) و تمیزه‌گی اجتماعی و طبقاتی خود را منع می کرد و به جای آن، تاکید به عبودی داخلی و واقعی که به آن بهکتی یا به معنای بسیار مترادف “خوشبختی داخلی” هم گفته می‌شود، داشت. در واقع مکتب سانت اهمیت بیشتری به روابط داخلی فرد با خود و خدا داده می‌شد تا اینکه به اصول و قوانین مذهبی رسمی پایبند باشند.

همچنین، به جای تمرکز بر تفاوت‌ها و تمیزهای طبقاتی در جامعه، بر اهمیت گروه مذهبی مقدس یا “ساتسانگ” برای پیشرفت معنوی تأکید داشت. در حقیقت اهمیت تشکیل جامعه‌ای مقدس و متحد را برای پیشرفت روحانی مورد تأکید قرار می‌داد.

در زبان رایج سیکیسم امروز، گورو نانک و نه گورو پس از او، به عنوان اصلاح‌طلبان اجتماعی شناخته می‌شوند. آن‌ها از ارزش‌ها و نظام طبقاتی هندوئیسم منحرف شده و در تلاش برای برابری در یک جامعه که تبعیض اجتماعی و ستم دینی رایج است، فعالیت نموده‌اند.

افکار جامعه‌مذهبی گوروهای سیک باعث ایجاد نهادها و ساختارهای اجتماعی مختلف شدند که تاکید بر اصول برابری و مرکزیت در کارهای اجتماعی داشتند. به جای تأکید بر تفاوت‌های طبقاتی، این افکار به ارتقاء برابری و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی متمرکز بودند. از دوران گورو نانک به بعد، ترانه جمعی یا “کیرتان” به عنوان یک فرآیند آوازخوانی مشترک در گروه‌های مذهبی به چشم می‌خورد. همچنین، سنت نگه‌داری از “لانگار “یا “آشپزخانه مشترک” به عنوان یک جزء اساسی از رویه‌های مذهبی سیک درآمد و اصول اخلاقی برابری و یکپارچگی انسان را بیان کرد. این اهداف مذهبی سیک به شکلی که در نهادها و فعالیت‌های اجتماعی آنها بروز یافت، تاکید بر ایجاد یک جامعه متحد و عادلانه داشته‌اند.

در جامعه سیک، اصل اساسی این است که هر فرد بدون توجه به طبقه اجتماعی، جنسیت، دین، وضعیت اجتماعی، و دیگر تفاوت‌ها، حق دارد که یک وعده غذا بخورد و با دیگران به صورت برابر و انسانی رفتار شود. این اصل از اهمیت برابری اجتماعی و عدالت در روابط بین افراد خبر می‌دهد. همچنین، در جامعه سیک، مفهوم «سِوا» یا خدمت به دیگران نیز وجود دارد. این خدمت در حالت ایده‌آل باید به صورت داوطلبانه انجام شود و بدون انتظار پاداش باشد. این شامل کارهای خیرخواهانه و فعالیت‌های مذهبی سازمان‌یافته می باشد. در ضمن، در جهت تأمین برابری، سیک‌ها از سلسله مراتب برامنی و مفهوم دسترسی محدود به دانش دینی و آزادی معنوی دست کشیده‌اند. زیرا هدف نجات و اتحاد با خدا است. درواقع  دین سیک به معنای فراتر رفتن از چرخه تولد و مرگ است. این ایده به این معناست که حضور الهی همه‌جا و برای همه قابل دسترسی است.

فعالیت‌های اقتصادی سیک ها

در حالی که جمعیت سیک در مناطق روستایی فعالیت‌های زراعی کشاورزی مرتبط را انجام می‌دهند (به عنوان کشاورزان، دامداران یا کارگران کشاورزی)، سیک‌های شهری به طور اصلی در بخش خدماتی فعالیت دارند.

جامعه سیک با مواجهه با چالش‌های قوی اجتماعی و اقتصادی از جمله، ایجاد دسترسی مناسب به آموزش با کیفیت و خدمات بهداشتی برای همه اعضای جامعه، تغییر شغلی از کشاورزی به بخش‌های غیرکشاورزی، و مواجهه با نسبت‌های جنسی که ناشی از تغییرات در الگوی توسعه و شرایط جهانی جدید می باشد، پایداری خود را حفظ کرده است. 

تغییرات در کشاورزی و ساختار شغلی

در طول تاریخ، شغل اصلی سیک‌ها کشاورزی، همراه با دفاع، حمل و نقل، و کسب و کارهای کوچک بوده است. با این حال، آن‌ها در طول زمان به بسیاری از شغل‌های دیگر نیز پرداخته اند. تعداد کمی از سیک‌ها در دهه دوم قرن بیستم در دستگاه‌های دولتی مهم استخدام بودند که نسبت به دیگر جوامع دینی ناچیز بوده است. گسترش آموزش و کاهش فرصت‌ها در زمینه کشاورزی و مناطق روستایی، به طور قابل توجهی باعث افزایش اشتغال در بخش‌های غیرکشاورزی شده است. ورود به شغل‌های جدید به دلیل افزایش آموزش، مهاجرت و فرصت‌های شغلی در سایر کشورهای جهان نیز نقش مهمی در این تغییرات دارد. با این حال، سیک‌های روستایی در پنجاب هنوز به طور اصلی در حوزه کشاورزی و فعالیت‌های کشاورزی مشغول هستند.

فعالیت‌های کشاورزی و نرخ مشارکت در کار در جامعه سیک در مقایسه با میانگین کل جوامع دینی هند کمتر است. در این جامعه، مردان بیشتر درگیر بازار کار هستند و زنان کمتر. در پنجاب، سیک‌ها به نسبت بهتر از میانگین نرخ مشارکت در کار جوامع دینی عمل می‌کنند. این نتایج ممکن است ناشی از احترام به کار و ارزش “دهرم دی کیرات” در فلسفه سیک باشد که به معنای کسب روزی از طریق درست و صادقانه است.

محیط آموزشی و سلامت

در پنجاب، چالش‌های جدی در زمینه‌های آموزش و بهداشت وجود دارد، به‌خصوص در مناطق روستایی که بیشتر جمعیت سیک زندگی می‌کند. آمار نشان می‌دهد که خدمات آموزش و بهداشت عمومی در این مناطق به شدت ناکافی است. تنها چهار درصد از دانشجویان دانشگاه‌های پنجاب از زمینه‌های روستایی بوده و تنها 3.71 درصد از دانشجویان روستایی در آموزش حرفه‌ای عالی شرکت می‌کنند. همچنین، بسیاری از خانواده‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی، نمی‌توانند هزینه‌های آموزش عالی عمومی را پرداخت کنند.

در زمینه بهداشت، سیستم عمومی در پنجاب به ویژه در مناطق روستایی از سال 1980 تقریباً واژگون شده است. حدود 80 درصد افراد شهری و 81 درصد افراد روستایی به دلیل کیفیت پایین خدمات بهداشتی عمومی از خدمات بهداشتی خصوصی استفاده می‌کنند، همچنین، 67 درصد از خانواده‌های روستایی حداقل یک معتاد دارند. این وضعیت نشان‌دهنده وضعیت نامناسب در زیرساخت‌های اجتماعی و بهداشتی جامعه سیک در پنجاب است.

علاوه بر این، در زمینه آموزش، پنجاب در مقایسه با سایر ایالت‌ها و مناطق هند، در رتبه 16 قرار داشته است. نرخ آموزش مردان و زنان در این ایالت نیز به ترتیب در رتبه‌های 25 و 14 قرار داشته است. نرخ آموزش کلی در پنجاب بالاتر از میانگین کل هند است، اما در ایالت پنجاب، نرخ آموزش در میان جمعیت سیک کمی پایین‌تر از میانگین کل ایالت است.

در زمینه سیاست، دولت از سرمایه گذاری در حوزه های آموزش و بهداشت کاسته و در عوض این سرمایه گذاری توسط ارائه دهندگان خدمات خصوصی انجام می شود. این خصوصی‌سازی باعث محرومیت افراد معمولی و روستایی از مزایای آینده توسعه اقتصادی و اجتماعی پنجاب، به خصوص جامعه سیک می‌شود. در نتیجه اعتماد نامحدود به سیاست laissez-faire به محرومیت گسترده‌تر افراد از دسترسی به آموزش و خدمات بهداشت، به ویژه در مناطق روستایی پنجاب، منجر خواهد شد.

نقش ارتباطات دیاسپورای سیک

در حال حاضر دیاسپورای سیک تقریباً در هر کشوری از جهان ساکن شده است. بیشتر اعضای این دیاسپورا در خارج از کشورهای مختلف ثروت خوبی کسب کرده‌اند و مایل به مشارکت در توسعه اجتماعی-اقتصادی هستند. این مشارکت و قابلیت‌های آن‌ها باید برای تقویت تلاش‌های توسعه سیک ها به کار گرفته شود. در حال حاضر، بسیاری از اعضای دیاسپورای سیک از طریق توسعه انجمن‌ها یا انجمن‌های رفاهی شهرهای محلی یا دهات خود، کمک‌های مالی ارسال می‌کنند. این پدیده در طول 10-15 سال گذشته به شدت گسترش یافته است، با این حال، قبلاً نیز افراد به صورت فردی فعالیت‌های خیرخواهانه انجام می‌دادند. این کمک‌ها به فعالیت‌های خیریه، زیرساخت، توسعه انسانی و برنامه‌هایی برای درآمدزایی متمرکز است وبه سوی این زمینه ها هدایت می شوند(Thandi، 2008).

یک پلتفرم جهانی برای جامعه سیک مستقر در کشورهای مختلف جهان وجود دارد، دیاسپورای سیک که در کشورهای مختلف دنیا ساکن شده است و تخمیناً از 2 تا 5 میلیون نفر متغیر است. عدم وجود مکانیسم‌های سازمانی و عدم درک از قابلیت‌ها از دلایل اصلی شرکت ناکافی دیاسپورا در توسعه پنجاب، به ویژه پنجاب روستایی، بوده است( Dhesi، 2008). جامعه باید یک صندوق بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری در نهادهای اجتماعی مانند آموزش و بهداشت ایجاد کند. ایجاد یک مرکز تفکر سیک نیز ضروری است.

دولت پنجاب، نهادهای غیردولتی و مذاهب برای توسعه ایالت، به ویژه مناطق روستایی باید تلاش‌های جدی برای جذب دیاسپورای سیک انجام دهند. در واقع می بایست یک ساختار سازمانی تشکیل داده شود که نمایندگان دیاسپورا، نهادهای غیردولتی، مذاهب، و دولت در آن مشارکت داشته باشند تا به بهبود شرایط زندگی و توسعه اقتصادی مناطق مربوطه کمک کنند.

دیاسپورا با ارائه امکانات مدرن در زمینه‌های مختلف، به ترقی و بهبود وضعیت جامعه و اقتصاد ایالت پنجاب کمک کرده‌اند. این امکان از طریق تلاش‌های مشترک دولت، جامعه روستایی، نهادهای غیردولتی و سیک‌های مقیم خارج از کشور به وجود آمده است. 

نتیجه‌گیری‌

بیشترین چالش جدی در زمینه اجتماعی-اقتصادی برای جامعه سیک، فراهم کردن دسترسی به آموزش و خدمات بهداشت با کیفیت برای تمام اعضای این جامعه است. نسبت جنسیتی نامساعد نیز یک چالش اساسی دیگر برای این جامعه محسوب می‌شود. دولت باید متقاعد شود که اختصاص بودجه خود را به بخش‌های آموزش و بهداشت در پنجاب افزایش دهد.

منابع

– Bassi, Raghbir S. (2018) ‘The Contribution of Non-Resident Indians: Constraints and Possibilities’ in Dhesi Autar S. and Gurmail Singh (eds.), Rural Development in Punjab: A Success Story Going Astray, (Routledge, New Delhi), pp. 482-493.

– Gill, Gurdev S. (2018, ‘Modern Approaches to Village Sanitation’, in Dhesi Autar S. and Gurmail Singh (eds.), op. cit., pp. 494-513.

– Singh, Gurpreet (2018) Farmers Suicides in Punjab: A Socio-Economic Analysis, M.Phil. Dissertation, Punjabi University, Patiala.

– Tatla, Darshan S. (2018, ‘The Punjabi Diaspora’s Impact on Punjab’s Economy and Society: An Assessment’, in Dhesi Autar S. and Gurmail Singh (eds.), op. cit., pp. 446-459. 

– Thandi, Shinder S. (2018) ‘Evaluating the Potential, Contribution of the Punjabi Diaspora to Rural Development’ in Dhesi Autar S. and Gurmail Singh (eds.), op. cit., pp. 446-459. 

– Thandi, Shinder S. 2019. ‘Migration and Comparative Experiences of Sikhs in Europe: Reflections on Issues of Cultural Transmission and Identity 30 Years On’, in K. A. Jacobsen and K. Myrvold (eds) Sikhs across Borders: Transnational Practices of European Sikhs. New York: Continuum.

– The Tribune (2018) ‘Women in state unsafe: Panel’, Chandigarh, September 24, p. 4.

-Jodhka, Surinder S. 2019. Caste. Oxford India Short Introductions. New Delhi: Oxford University Press. 

-Myrvold, Kristina. 2019. ‘Sikhs in Mainland European Countries’, in Pashaura Singh and Louis E. Fenech (eds) The Oxford Handbook of Sikh Studies. New York: Oxford University Press.