روبرت مارکاریان
پژوهشگر مسائل ارمنستان
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
پس از آغاز بحران در سوریه در سال 2011 میلادی ارمنستان نیز همانند بسیاری از کشورها رویکرد و سیاست های خاص خود را نسبت این بحران و تحولات جاری در سوریه داشته است. حضور جامعه سازمان یافته ارامنه در شهرهای بزرگ سوریه همچون دمشق، حلب، قامیشلی، کسب و همچنین برخی از ملاحضات سیاسی و امنیتی موجب آن شده اند تا دولت ارمنستان در طی بحران سوریه سیاست و رویکرد ویژه ای را در دستور کار خود قرار دهد که از بسیاری جنبه ها اشتراکات فراوانی با سیاست های جمهوری اسلامی ایران دارد. رویکرد دولت ارمنستان نسبت به تحولات سوریه را می توان از دو جنبه تاریخی- اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار داد.
واژگان کلیدی: سیاست خارجی ارمنستان، بحران سوریه، سیاست خارجی، ارمنستان و سوریه
جنبه تاریخی-اجتماعی
قرار گفتن ارمنستان تحت سلطه اعراب به مدت حدود 250 سال و سپس به مدت چهار قرن حضور در قلمرو امپراطوری عثمانی به همراه اعراب، روابط عمیقی میان ملت ارمنی و ملت های عرب ایجاد کرده اند. بی تردید سوریه نیز از این امر مستثنی نمی باشد بویژه آن که سابقه حضور ارامنه در شام یا سوریه کنونی به 80 الی 60 قبل از میلاد مسیح باز می گردد. یعنی زمانیکه مرزهای امپراطوری ارمنستان تحت حکومت تیگران بزرگ از دریای خزر تا دریای سیاه و دریای مدیترانه گسترده شده بود. در طول قرن های متمادی ارامنه همواره در این منطقه حضور پر رنگی داشته اند. پس از نسل کشی ارامنه توسط دولت ترکیه عثمانی در سال 1915 میلادی جمع کثیری از ارامنه از سرزمین های آبا و اجدادی خود به سمت بیابان های سوریه رانده شدند. جمع کثیری از ارامنه در بیابان های سوریه و بویژه دیرالزور کشته شده و هزاران نفر نیز با سکونت در شهرهای مختلف سوریه از جمله حلب، کسب و دمشق زندگی جدیدی را در این سرزمین آغاز کردند.
پناه گرفتن جمع کثیری از ارامنه نجات یافته از نسل کشی در سوریه و استقبال گرم ساکنان بومی این مناطق از ارامنه پیوندهای مستحکمی را میان ملت سوریه و ارامنه در طول سالیان متمادی ایجاد کرده است. در طول چند دهه حضور فعال و گسترده ارامنه در جامعه سوریه این اقلیت همواره شاهد احترام ویژه از سوی دولت سوریه بوده و بویژه در دوران حکومت حافظ اسد و پس از آن در دوره زمامداری بشار اسد همواره از آزادی های گسترده دینی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی برخوردار بوده است. شاید به همین دلیل نیز پس از آغاز بحران در این کشور و تلاش برای سرنگونی دولت قانونی بشار اسد ارامنه سوریه همواره در کنار جریان های حامی دولت قرار داشته و از دولت بشار اسد حمایت کرده اند.
در توضیح علل حمایت ارامنه سوریه از دولت بشار اسد و حل مسالمت آمیز بحران در این کشور می توان به چند مورد اشاره کرد. حمایت ارامنه از ملت سوریه را می توان به نوعی نشانه قدردانی از حمایت های ملت سوریه از ارامنه در طی نسل کشی سال 1915 و پناه دادن به آن ها دانست. [i] از سوی دیگر وضعیت مطلوب جامعه ارامنه سوریه از لحاظ آزادی های دینی، فرهنگی و اجتماعی و رضایت عمومی جامعه ارامنه از دولت قانونی این کشور دلیلی برای مخالفت با آن باقی نمی گذارد. البته حمایت های ارامنه از دولت این کشور به معنای تائید کلیه اقدامات دولت بشار اسد نیست. ارامنه سوریه ضمن تاکید بر لزوم اجرای اصلاحات در کشور معتقد به تحقق آن با تکیه بر ابزارهای دموکراسی و از راه های مسالمت آمیز هستند. شرکت گسترده ارامنه در انتخابات پارلمانی سوریه در آوریل سال 2016 میلادی و انتخاب دو نماینده ارمنی از دمشق و حلب گواهی بر این رویکرد ارامنه سوریه می باشد.[ii] همچنین تفکرات افراطی و تکفیری بخش بزرگی از مخالفان دولت بشار اسد و نگرانی از سرنوشت جامعه سوریه و بویژه اقلیت های ساکن در این کشور در صورت سرنگونی دولت کنونی، از عواملی است که موجب تقویت حمایت ارامنه سوریه از دولت بشار اسد شده اند. در حال حاضر نیز جمع کثیری از ارامنه شهر حلب که اغلب در مناطق غربی و تحت کنترل نیروهای دولتی سوریه ساکن هستند، علیرغم شرایط سخت جنگی، گلوله باران مداوم از سوی گروه های تروریستی و همچنین متحمل شدن تلفات سنگین جانی و مالی، به حضور خود در این شهر ادامه داده و همچنان سعی در حفظ یکی از مهم ترین جوامع ارامنه در خاورمیانه دارند. جوانان ارمنی سوریه و بویژه شهر حلب علاوه بر مبارزه برای حفظ تمامیت ارضی سوریه از طریق عضویت در ارتش این کشور با تشکیل گروه های کوچک و در کنار ارتش و سایر نیروهای مردمی سوریه به دفاع از مناطق مسکونی و شهروندان غیرنظامی این کشور در برابر گروه های مسلح تروریستی مشغول هستند.
در این میان مواضع دولت ارمنستان نیز با رویکردهای جامعه ارامنه سوریه همخوانی داشته و دولت این کشور همواره بر حمایت خود از ملت سوریه و بویژه ارامنه ساکن در این کشور و حل این بحران از راه های مسالمت آمیز و سیاسی تاکید کرده است. لازم بذکر است که پس از آغاز بحران در سوریه دولت ارمنستان علیرغم مشکلات اقتصادی پذیرای بیش از 20 هزار نفر از ارامنه سوریه بوده و دولت این کشور و وزارت ارامنه دیاسپورا نیز برنامه های ویژه ای را جهت حمایت و کمک به این پناهندگان تدوین کرده و به اجرا گذاشته اند.
مواضع سیاسی دولت ارمنستان
محور عربی و اسلامی همواره یکی از اولویت های سیاست خارجی دولت ارمنستان محسوب شده است. دولت ارمنستان به غیر از عربستان سعودی و پاکستان با بسیاری از کشورهای اسلامی و عربی دارای روابط دیپلماتیک و دوستانه بوده و دارای سفیر و نماینده ویژه در اتحادیه عرب است که علت آن را می توان حضور جوامع ارمنی در بسیاری از کشورهای عربی دانست.
روابط رسمی دیپلماتیک میان ارمنستان و سوریه از سال 1992 و با افتتاح سفارت ارمنستان در سوریه آغاز شد. سرکنسولگری ارمنستان در حلب نیز از سال 1993 میلادی فعالیت خود را آغاز کرد. اگرچه میزان تبادلات تجاری میان دو کشور بسیار ناچیز و براساس آمار سال 2014 میلادی در حدود چهار میلیون دلار بوده است، اما روابط سیاسی دو کشور تا پیش از آغاز بحران در این کشور در سطح عالی بوده و پس از آن نیز بصورت محدود ادامه یافته است، که از آن جمله می توان به سفر سال گذشته ادوارد نعلبندیان وزیر امور خارجه ارمنستان و همچنین سفر گروه دوستی پارلمانی ارمنستان به سوریه و دیدار با رئیس جمهوری، رئیس مجلس، وزیر امور خارجه و دیگر مقامات بلند پایه این کشور اشاره کرد.
پس از آغاز بحران در سوریه، دولت ارمنستان همواره نگرانی خود را از تشدید درگیری در این کشور و تهدید جامعه ارامنه اعلام کرده است. انفجار و تخریب کلیسای “شهدای مقدس” دیرالزور در سپتامبر سال 2014 میلادی که مدفن بقایای قربانیان نسل کشی بوده و از اهمیت ویژه ای برای ارامنه برخوردار است، این موضوع را به اثبات رساند که ارامنه این کشور نیز در معرض تهدید گروه داعش و دیگر گروه های تروریست حاضر در سوریه قرار دارند. سرژ سرکیسیان دو روز پس از این واقعه در سخنرانی خود در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ی این اقدام را محکوم کرده و حملات گروه های تروریست در سوریه را مصداق جنایت علیه بشریت دانست و خواستار اقدام جهانی جهت تامین امنیت ملت های منطقه شد.
البته وضعیت ارامنه سوریه تنها یکی از دلایل نگرانی دولت ارمنستان از قدرت گرفتن گروه های تکفیری در ارمنستان می باشد. اگرچه در حال حاضر گروه های تروریستی و بویژه گروه داعش حضور مستقیم در مرزهای ارمنستان ندارند، اما این کشور نیز همچون کشورهای دیگر منطقه وجود تهدید و خطر از سوی داعش و دیگر گروه های تروریستی را احساس کرده و این نگرانی را در راهبردهای منطقه ای خود لحاظ کرده است.
اگرچه خوشبختانه تاکنون هیچ گونه فعالیتی از سوی گروه های تروریستی افراط گرا در کشور ارمنستان مشاهده نشده است، اما از آنجائیکه این کشور همواره به عنوان مانعی بر سر اتحاد ملت های به اصطلاح ترک زبان مطرح شده است و همچنین با توجه به حضور جمعی کثیری از شهروندان کشورهای آسیای میانه، جمهوری آذربایجان و ترکیه در میان اعضای داعش و دیگر گروه های تروریستی و همچنین تحرکات گروه های افراطی در قفقاز شمالی خطر بالقوه این گروه ها همواره از سوی دولت ارمنستان احساس شده است. بی تردید مبارزه علیه داعش و دیگر گروه های تروریستی و جلوگیری از گسترش آن ها به مرزهای ارمنستان از طریق حمایت از دولت قانونی سوریه و حکومت مرکزی عراق از اولویت های مهم در راهبردهای امنیتی دولت ارمنستان می باشند. همچنین همسویی سیاست های دولت ارمنستان با سیاست های روسیه در مسائل منطقه ای را نیز می توان از عوامل تاثیرگذار در حمایت ارمنستان از دولت قانونی سوریه دانست.
در حالیکه دولت ایروان در سال های گذشته علیرغم عضویت در سازمان پیمان امنیت جمعی به همکاری نزدیک خود با ناتو ادامه داده و در عملیات صلح بانی این پیمان نظامی در افغانستان و کوزوو مشارکت فعال دارد، از همکاری با ائتلاف بین المللی علیه داعش به رهبری آمریکا خودداری کرده است. شاید در صورت مشارکت سازمان پیمان امنیت جمعی در عملیات هوایی روسیه علیه داعش ارمنستان نیز به دلیل عضویت در این سازمان ملزم به مشارکت در آن می بود، اما در شرایط کنونی و با توجه به حضور ارامنه در سوریه و به جهت دور نگاه داشتن آن ها از تهدیدات گروه های تروریستی، دولت ارمنستان ترجیح داده است با هیچ کدام از ائتلاف های ایجاد شده علیه داعش همکاری مستقیم نداشته باشد. البته این همکاری محدود به عملیات نظامی است و دولت ارمنستان اخیرا اقدام به ارسال محموله ای 40 تنی از کمک های انساندوستانه برای ساکنین مناطق بحران زده سوریه و بویژه حلب کرد.
[i] ایران همواره یکی از دلایل حمایت خود از دولت قانونی بشار اسد را حمایت های این کشور از ایران در طی دوران جنگ تحمیلی رژیم سابق عراق علیه ایران عنوان کرده است. از این جنبه می توان شباهت هایی میان دلایل احساسی حمایت ایران و ارمنستان از دولت و ملت سوریه مشاهده کرد.
[ii] از سال 1928 الی 2011 میلادی همواره نمایندگان ارمنی در مجلس سوریه حضور داشته اند.
