محمود کریمی
مرکز مطالعات بین المللی صلح- IPSC
بیان رخداد:
مذاکره دولت ترکیه با عبدالله اوجالان رهبر زندانی گروه نظامی پ.ک.ک در جزیره ایمرالی و بدنبال آن اعلام موافقت مراد کاراییلان رهبر حال حاضر پ.ک.ک با خروج نظامیان پ.ک.ک از 8 می به خاک عراق و یا کشور ثالث امیدها را برای ایجاد صلح و ثبات در ترکیه و بویژه مناطق شرقی آن پس از 30 سال و کشته شدن بیش از 40 هزار نفر دوباره زنده کرده است. با این وجود هنوز شرایط موافقت پ.ک.ک توسط ترکیه عملی نگردیده و در این مسیر دولت ترکیه و شخص اردوغان با چالشهای متعددی مواجه میباشد. بمنظور بررسی جوانب مختلف موضوع، در نوشته حاضر تلاش خواهد شد انتظارات کردها، مخالفت احزاب ملیگرا، تغییر قانون اساسی و چالشهای پیش روی حزب حاکم در عملیاتی کردن طرحهای خود مورد بررسی قرار گیرد.
کلید واژگان: موافقت ترکیه و پ.ک.ک، کردها، عقبنشینی، چالش، احزاب مخالف.
تحلیل رخداد:
پس از ماهها مذاکره مستقیم و غیرمستقیم با عبدالله اوجالان در زندان ایمرالی سرانجام مراد کاراییلان رهبر نظامی پ.ک.ک در طول کنفرانس مطبوعاتی 25 آوریل در کوههای قندیل اعلام کرد گروه نظامی پ.ک.ک بدون زمین گذاشتن سلاح از 8 ماه می خاک ترکیه را به شمال عراق یا کشور ثالث ترک خواهد کرد. در این کنفرانس خبری که برای اولین بار در حضور دهها خبرنگار ترک و بینالمللی صورت میگرفت کاراییلان تصریح کرد این مساله عدم برگشت دوباره پ.ک.ک را تضمین نمیکند و در روند خروج در صورت حمله نظامیان ترکیه، حق دفاع برای شبه نظامیان پ.ک.ک محفوظ میباشد. همچنین وی اعلام کرد این آخر مسیر نبوده و آنها برای گسترش حقوق و خودمختاری منطقه کردستان ترکیه به تلاش خود ادامه خواهد داد.
با این حال برای پی بردن به واقعیتهای موجود و عملی بودن خواستهای طرفین مسائل مختلفی باید مد نظر قرار گیرد که در ادامه بدانها اشاره میشود:
انتظار کردها: آموزش به زبان مادری از اساسیترین و محوریترین درخواست کردها بویژه عبدالله اوجالان میباشد. هر چند آموزش زبان کردی در دانشگاههای ترکیه و بویژه دانشگاه دجله در دیاربکر بزرگترین شهر کردها به رسمیت شناخته شده و تدریس میگردد، ولی آموزش زبان کردی در مدارس مناطق کرد زبان به جای ترکی و قبول آن از طرف دولت در حال حاضر غیرممکن بنظر میرسد. البته مکتب خانههای زبان کردی در مناطق کردی پس از 1990 که تا آن زمان منع گردیده بود، فعال شده است. با این وجود در حال حاضر کردها بدنبال تقویت نهادهای آموزشی بوده و خود را برای آینده آماده میکنند. شرایط فعلی در مقایسه با زمانی که صحبت کردن به زبان کردی منع بود خیلی بهتر شده و ظاهراً روشنفکران کرد از این روند رو به جلو راضی بوده ولی بدان قانع نیستند.
پس از مساله آموزش، پ.ک.ک انتظار عفو عمومی داشته و خواهان آزادی عبدالله اوجالان و فعالیت سیاسی وی میباشد. اوجالان که محبوبیت بیشتری در بین کردهای منطقه کسب کرده، در گفتگوهای صلح با پ.ک.ک اصلیترین مخاطب دولت ترکیه بوده است. طبق توافقات دولت ترکیه با عبدالله اوجالان و حزب کردی صلح و دموکراسی، اولین اقدام پس از عقب نشینی پ.ک.ک از خاک ترکیه، اصلاح قانون اساسی خواهد بود که در آن انتظارات کردها مورد توجه قرار گرفته و در مرحله بعد و پس از اصلاح قانون؛ پ.ک.ک سلاح خود را بر زمین خواهد گذاشت. تغییر و اصلاح قانون اساسی مهمترین خواست کردها بوده بنحوی که در آن استفاده از زبان مادری، ایجاد شرایط برای افزایش اختیارات حکومتهای محلی، تغییر برخی اصلاحات مفاد قانون اساسی همانند شهروند ترک به شهروند ترکیه و دموکراتیزه شدن فضای سیاسی ترکیه تاکید شده است.
رهبران پ.ک.ک از تجربه سال 1999 هراس داشته و نمیخواهند دوباره آن را تجربه کنند. در سال مذکور بدنبال اعلام آتش بس بین ارتش ترکیه و پیکارجویان پ.ک.ک در هنگام خروج پ.ک.ک از ترکیه بیش از 500 عضو آن توسط نیروهای نظامی ترکیه کشته شدند. در دوره مذکور هم وعدههائی داده شد ولی پس از 5 سال عملی نگردید و دوباره پ.ک.ک فعالیت خود را شروع کرد. لذا در حال حاضر فضای بدبینی بر طرفین حاکم بوده و پ.ک.ک با احتیاط گام بر میدارد. انتظار پ.ک.ک از ترکیه عدم دخالت ارتش در روند خروج بوده و اعلام کرده در صورت دخالت ارتش، آتش بس لغو و خروج تعلیق خواهد میگردد.
موضع احزاب مخالف: برخی از احزاب ملیگرا همانند حزب حرکت ملی به رهبری دولت باغچهلی و حزب جمهوری خلق به رهبری کمال قیلیچدار اوغلو، مذاکره دولت اردوغان با گروه نظامی پ.ک.ک را بشدت مورد انتقاد قرار داده و این حرکت را به معنای ارتقاء شرایط پ.ک.ک از یک گروه تروریستی به یک گروه سیاسی و بازیگر اصلی منطقه کردستان تعبیر نمودند. آنها بر این باورند برای هزاران ترک در ترکیه مشکل است که قبول کنند با افراد نظامی پ.ک.ک و افرادی که سربازان و افراد عادی را می کشند، به مثابه گروه سیاسی رفتار شود.
احزاب مخالف همچنین اردوغان و حزب حاکم را به پنهانکاری موافقت با اوجالان محکوم میکنند و مذاکره با اوجالان را بعنوان رهبر گروه تروریستی و نظامی را محکوم و توهین به شعور مردم قلمداد میکنند. احزاب یاد شده انتخاب افرادی با عنوان “انسانهای عاقل”[1] برای تشکیل کنگرهای بدین نام با 63 عضو که متشکل از سیاستمداران، هنرمندان و افراد مشهور میباشد، بمنظور پیشبرد فرایند صلح یک تلاش ناسرانجام و تلف کردن وقت و انرژی تلقی میکنند. مقامات حزب حاکم و شخص اردوغان همواره در مورد حرکات نامربوط و خرابکاری توسط احزاب مخالف بویژه احزاب ملیگرا در روند صلح هشدار داده و این مرحله را مرحله بسیار حساس در تاریخ مدرن ترکیه قلمداد میکنند. بر این اساس آنها تمام هم و غم خود را همانند تشکیل کنگره انسانهای عاقل در این راستا بکار گرفته و نمیخواهند مثل ادوار قبلی شکست بخورند[i]. علیرغم مخالفت و اتهامات احزاب یاد شده بنظر میرسد افکار عمومی ترکیه طرح اردوغان را تائید میکند. طبق نظرسنجیها پس از ابتکار مذاکره با پ.ک.ک که حدود 6 ماه بین وزارت اطلاعات ترکیه، حزب صلح و دموکراسی و اوجالان صورت گرفت، محبوبیت اردوغان افزایش قابل ملاحظهای داشته است.
اصلاح قانون اساسی: اصلیترین درخواست گروههای کردی چه پ.ک.ک و چه حزب قانونی صلح و دموکراسی اصلاح قانون اساسی میباشد. در واقع آنها بدنبال حذف و یا تعدیل مفادی از قانون اساسی هستند که بعنوان اصول کمالیسم در ترکیه شناخته میشوند. اصلاح و یا حذف برخی از آنها در حال حاضر غیرممکن بوده ولی موادی که ناظر به افزایش اختیارات حکومتهای محلی و یا دموکراتیزه شدن ترکیه هستند، میتواند اصلاح گردد. اصلاح قانون اساسی که بیش از این توسط حزب حاکم مطرح شده بود، از طرف حزب کردی صلح و دموکراسی نیز حمایت میشود ولی اهدافشان از اصلاح قانون متفاوت است، حزب عدالت و توسعه بدنبال ایجاد سیستم ریاست جمهوری و کردها بدنبال شناسائی حقوق جدید برای خود هستند. با این اوصاف حزب صلح و دموکراسی با حزب حاکم (عدالت و توسعه) وارد یک اتحاد غیرمقدس شده است. آنها از ایجاد ائتلاف با دولت اردوغان میخواهند روند اصلاح قانون اساسی را پیش برده به سیستم ریاست جمهوری مورد نظر اردوغان رای داده و در مقابل خواستههای خود را بقبولانند. از طرفی اردوغان نیز به حمایت آنها چه در روند اصلاح قانون اساسی و چه در انتخاب بعنوان رئیس جمهور نیاز خواهد داشت. در حال حاضر دو حزب مخالف که از نظر طرفدار پس از حزب حاکم در ردیف دوم و سوم قرار میگیرند، با اصلاحات مورد نظر اردوغان بشدت مخالفند و جلب نظر حزب صلح و دموکراسی میتواند اکثریت مورد نظر برای اصلاح قانون اساسی را ایجاد نماید. هر چند صلاح الدین دمیرتاش رهبر حزب صلح و دموکراسی این مساله را رد کرده ولی در عمل حزب آنها در کنار حزب حاکم در مقابل دو حزب ملیگرای جمهوری خلق و حرکت ملی قرار گرفته است. با این اتحاد کردها به اصلاح قانون اساسی و اردوغان به انتخاب بعنوان اولین رئیس جمهور با رای عموم دلخوش کرده است.[ii]
چالشهای حزب حاکم: فرایند صلح در ترکیه هنوز در مرحله اول قرار داشته و گامهای اساسی آن برداشته نشده است. همانطور که مقامات حکومتی ترکیه و شخص اردوغان اذعان دارند این یک مرحله بسیار مهم و حساس در تاریخ معاصر ترکیه بوده و باید با دقت بیشتر پیگیری شود. اگر در این مسیر اهمالی صورت گیرد نه تنها نتیجهای دربر نخواهد داشت بلکه شرایط را بدتر از گذشته خواهد کرد. ترکیه سیاست خط قرمز با کردها را به کنار گذاشته و به نتایج توافقات با پ.ک.ک دلخوش کرده است. لذا اگر فرایند صلح به سرانجامی نرسد ترکیه تاوان سختی خواهد پرداخت. با این اوصاف حزب حاکم در این مسیر با چالشهای مهمی مواجه بوده که در ادامه بدانها میپردازیم: اولین چالش اردوغان و حزب حاکم اصلاح قانون اساسی است. شاید سیستم ریاست جمهوری در قانون اساسی جدید بدون مشکل تائید گردد ولی خواست کردها و بویژه اصلاح برخی از اصول که به اصول کمالیسم تعبیر میگردند، کار غیرممکن در حال حاضر خواهد بود. بعنوان نمونه کردها خواهان برداشتن واژه شهروند ترک از مفاد قانون اساسی بوده و خواهان جایگزینی واژه بیطرف از نظر قومی برای آن هستند. این در حالی است که اکثریت جامعه ترکیه طبق نظرسنجیهای مختلف برای برداشتن واژه شهروند ترک بسیار حساس بوده و مخالف آن میباشند. لذا هر چند برداشتن این واژه و جایگزینی واژه بیطرف دیگر در عمل مایه خشنودی کردها خواهد شد ولی در آن طرف میلیونها ترک از این اصلاح ناراضی خواهند شد. رسانههای عمومی ترکیه نیز واکنش شدیدی به این درخواست داشتند. بعنوان نمونه روزنامه حریت با تیتر بزرگی نوشته بود “ترکیه متعلق به ترکهاست”. چنین برداشتهائی در رسانههای عمومی نشاندهنده فضای غالب ترکیه میباشد. از طرفی مطرح کردن چنین مسایلی در ترکیه که دارای اقلیتهای متعدد مذهبی و زبانی است جرقهای در انبار باروت بشمار میرود. حزب حاکم برای حفظ محبوبیت و در نهایت قدرت ریسک این اقدام را تقبل نموده است ولی اینکه تا کجا میتواند بصورت کنترل شده این انتظارات را مدیریت نماید، جای سوال است.
مشکل دیگری که انتظار میرود پس از خروج پ.ک.ک از ترکیه برای دولت اردوغان اتفاق بیفتد، انتظار پ.ک.ک و حتی توده مردم کرد برای آزادی عبدالله اوجالان از زندان میباشد. فردی که از سال 1999 در زندان ایمرالی ترکیه بسر میبرد و با فشارهای اتحادیه اروپا حکم اعدام وی به حبس ابد تقلیل یافت. در سالروز تولد اوجالان در سال 2013 هزاران کرد از مناطق مختلف برای برگزاری مراسم تولد وی به روستای محل تولدش در دیاربکر رفته و با در دست داشتن پوسترهای عکس اوجالان خواهان آزادی وی شدند. اتفاق مشابهی نیز در مراسم عید نوروز در شهر استانبول با حضور بیش از 10 هزار کرد رخ داد. در واقع اردوغان با انتظارات فزاینده ای روبروست که جامه عمل پوشاندن به آنها به راحتی ممکن نخواهد بود.
مشکل دیگر عدم همراهی احزاب مخالف و حتی خرابکاری آنها در مسیر روند صلح میباشد. درست است که حزب حاکم محبوبیت بیشتری دارد ولی دو حزب ملیگرای ترکیه که بیش از این دههها قدرت را در دست داشتند، از پایگاه اجتماعی قدرتمندی برخوردارند. شاید اتحاد حزب حاکم با حزب صلح و دموکراسی بصورت موقت بتواند مخالفت آنها را خنثی کند ولی این اتحاد تاکتیکی بوده و در میان مدت و دراز مدت نمیتواند تداوم داشته باشد.
دورنمای رخداد
با توجه به مطالبی که عنوان داشتیم و انتظارات زیادی که از طرفهای مقابل چه کردها و چه ملی گرایان به دولت ترکیه وارد خواهد شد، بسیار سخت است اردوغان بتواند این فرایند را با موفقیت به پیش ببرد. اردوغان با شروع روند صلح یک حرکت بسیار حساس و در عین حال مخاطرهآمیزی را شروع کرده است، شاید این حرکت ابتدا بتواند محبوبیت وی را افزایش و در نهایت به انتخاب وی بعنوان رئیس جمهور در سال 2014 منجر شود، ولی اگر گامهای بعدی که اصلاح قانون اساسی، دموکراتیزه شدن ترکیه و مشارکت کردها در فرایند سیاسی اتفاق نیفتد؛ برای حزب وی و کشور ترکیه بسیار گران تمام خواهد شد. طبق نظرسنجیهای مختلف پس از شروع مذاکرات صلح و برگشتن امنیت به مناطق شرقی محبوبیت اردوغان بطور قابل ملاحظهای افزایش یافته است ولی باید با احتیاط بیشتر تا انتخابات سال 2014 بتواند افکار عمومی مردم ترکیه را مدیریت کند و حداقل بتواند امنیت در مناطق شرقی را حفظ نماید. البته باید توجه نمود موفقیت اقتصادی و افزایش اعتبار بینالمللی ترکیه در سالهای اخیر به مدد اردوغان رسیده و میتواند وی را در این مسیر یاری نماید.
پینوشتها
[1] Akil Insanlar
[i] Turkey warns opposition against sabotaging Kurdish peace moves, Source: Reuters – Fri, 26 Apr 2013. Author: Reuters. Available at: http://www.trust.org/item/20130426152150-edx1f
[ii] PKK Peace Deal Gives Rise To Turkish Separatism By: Semih Idiz for Al-Monitor Turkey Pulse Posted on April 26.available at: http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/04/pkk-peace-talks-separatist-groups-turkey-debate.html