مهاجران فلسطینی در جهان و شرایط اقتصادی‌-اجتماعی آنان

دکتر گلناز سعیدی

پژوهشگر روابط بین‌الملل

 

مقدمه

آوارگی فلسطینیان از سال ۱۹۴۸ تاکنون به یک بحران انسانی ممتد و ساختاری بدل شده است که پیامدهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای داشته است. در سال ۱۹۴۸، حدود ۷۵۰ هزار فلسطینی در پی جنگ‌ها و اشغال سرزمین‌های خود آواره شدند و بسیاری از آنان به کشورهای همسایه پناه بردند. این روند در سال ۱۹۶۷ با جنگ شش‌روزه و اشغال مجدد سرزمین‌های فلسطینی تکرار شد و موج‌های جدیدی از آوارگی داخلی و خارجی را شکل داد. پس از آن، با وقوع انتفاضه‌ها و دوره‌های جنگی، شرایط آوارگی تشدید شد و زندگی میلیون‌ها نفر تحت تأثیر مستقیم محرومیت و نابرابری‌های ساختاری قرار گرفت. در دهه ۲۰۲۰، همه‌گیری کرونا و جنگ‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳/۲۰۲۴ در غزه، علاوه بر افزایش آوارگی داخلی، فشارهای مضاعفی بر کشورهای میزبان و جوامع فلسطینی در خارج از منطقه وارد ساخت (Citino, Martín Gil & Norman, 2023; Colonna, 2024; UNRWA, 2023).

بر اساس گزارش‌های UNRWA، تا سال ۲۰۲۳، تعداد پناهندگان فلسطینی ثبت‌شده به حدود ۵.۹ میلیون نفر رسیده است که حدود ۲.۵ میلیون نفر از آنان در کرانه باختری و غزه زندگی می‌کنند. علاوه بر این، جمعیت قابل‌توجهی در کشورهای همسایه مانند لبنان، اردن و سوریه و همچنین در اروپا و آمریکای شمالی حضور دارند. در لبنان، به‌ویژه در اردوگاه عین‌الحلوه، تراکم بالای جمعیت، زیرساخت‌های فرسوده و محدودیت دسترسی به خدمات آموزشی و فرهنگی، فقر بین‌نسلی و محرومیت اجتماعی را بازتولید می‌کند (El-Zakka & Diab, 2023; Owda, 2023).

گزارش کاترین کولونا در سال ۲۰۲۴ نیز تأکید می‌کند که UNRWA نهادی جایگزین‌ناپذیر در ارائه خدمات پایه به پناهندگان فلسطینی است، اما بحران مالی و تعلیق بخشی از کمک‌های بین‌المللی، استمرار این خدمات حیاتی را تهدید می‌کند (Colonna, 2024; Ghanem, 2024; Irfan, 2024).

این واقعیت نشان می‌دهد که بحران فلسطینیان نه تنها یک مسئله انسانی، بلکه یک بحران ساختاری و حقوقی است که نیازمند نگاه جهانی، حمایت پایدار از نهادهای بین‌المللی و ایجاد فرصت‌های قانونی و اقتصادی برای فلسطینیان در داخل و خارج از منطقه است. توجه به حقوق فلسطینیان و کاهش محرومیت‌های ساختاری، پیش‌شرط برقراری عدالت و امنیت پایدار در منطقه و جهان است (Citino, Martín Gil & Norman, 2023; Colonna, 2024).

پیشینه تاریخی

مسئله آوارگی فلسطینیان از ۱۹۴۸ تا امروز به یک بحران طولانی‌مدت انسانی تبدیل شده است. از هنگام نکبت ۱۹۴۸¹ و جنگ ۱۹۶۷، موج‌های اصلی جابه‌جایی شکل گرفت و اردوگاه‌های دائمی در کشورهای همسایه تثبیت شد. تحقیقات تاریخی و سیاست‌پژوهی اخیر نشان می‌دهند که آوارگی فلسطینیان نه یک پدیده گذرا، بلکه نتیجه مستقیم «ساختارهای اشغال و محاصره» و محدودیت‌های حقوقی مستمر است، که بازتولید محرومیت و نابرابری را تضمین می‌کند (Irfan, 2024; Owda, 2023) ([The Cairo Review of Global Affairs][2]; [Brill][3]).

در داخل فلسطین، به ویژه در غزه و کرانه باختری، بحران طی سال‌های اخیر شدت یافته است. از اکتبر ۲۰۲۳، تخریب گسترده زیرساخت‌ها، محاصره اقتصادی و محدودیت شدید تردد، فقر عمیق و ناامنی غذایی را به‌شدت افزایش داده است. بسیاری از خانواده‌ها مجبور به آوارگی ثانویه شده‌اند؛ یعنی جابه‌جایی مجدد از محل اصلی سکونت به مکان‌های ناامن و ناکارآمد، که بار روانی و اقتصادی جدیدی بر آنها تحمیل کرده است. بر اساس گزارش‌های مستقل، تقریباً کل جمعیت نوار غزه به خدمات اضطراری وابسته شده‌اند و بحران معیشتی و اجتماعی ادامه دارد (Colonna, 2024; The Guardian; UNRWA).

در کشورهای همسایه مانند اردن، لبنان و سوریه، فلسطینیان آواره عمدتاً در چارچوب UNRWA ثبت شده و زندگی می‌کنند. بیش از دو میلیون فلسطینی در اردن ساکن‌اند و بخشی از جمعیت رسمی کشور به شمار می‌روند، که بسیاری در مناطق شهری و اردوگاه‌های سازمان‌یافته زندگی می‌کنند (United Nations). در لبنان، حدود ۴۷۵ هزار پناهنده فلسطینی ثبت شده‌اند که نزدیک به نیمی از آنها در اردوگاه‌های رسمی ساکن هستند و شرایط این اردوگاه‌ها به دلیل تراکم بالا، زیرساخت فرسوده و محدودیت خدمات، به چالش‌های اقتصادی و اجتماعی عمیق منجر شده است (Wikipedia). در سوریه، جمعیت فلسطینیان از ۵۶۰ هزار نفر پیش از بحران به حدود ۴۳۸ هزار نفر کاهش یافته و تقریباً ۴۰٪ آنها در وضعیت آوارگی داخلی هستند؛ امنیت غذایی نیز کاهش چشمگیری داشته و نزدیک به ۹۶٪ جمعیت برای امرار معاش به کمک‌های UNRWA متکی‌اند (UNRWA; United Nations).

این جمعیت در مقیاس کلی، بسیار جوان است و درصد زیادی زیر ۱۸ سال دارند؛ سهم قابل توجهی از خانوارها زنان-headed households و کودکان هستند. محرومیت قانونی، محدودیت دسترسی به بازار کار رسمی و فقر مزمن، بخش بزرگی از فلسطینیان را به مشاغل غیررسمی، کمک‌های بشردوستانه و اقتصاد زیرزمینی وابسته کرده است، که نشان می‌دهد بحران آوارگی تنها یک مسئله انسانی نیست، بلکه یک بحران ساختاری، اجتماعی و اقتصادی چندوجهی است (UNHCR, 2023).

بنابراین، درک واقعیت آوارگی فلسطینیان مستلزم توجه هم‌زمان به تاریخچه سیاسی، ابعاد انسانی و محدودیت‌های ساختاری است؛ بدون اصلاح سیاست‌ها، گشودن مسیرهای دسترسی به حقوق اقتصادی و اجتماعی و حمایت پایدار نهادهای بین‌المللی، چرخه فقر، محرومیت و وابستگی ادامه خواهد یافت (Citino, Martín Gil & Norman, 2023; Colonna, 2024) ([UNRWA).

اقتصاد و بازار کار در کشورهای میزبان

در لبنان، محرومیت نهادی فلسطینیان از بازار کار ــ شامل ممنوعیت ورود به شمار زیادی از حرفه‌های دارای مجوز، رویه‌های پیچیده صدور مجوز کار و محدودیت‌های مالکیت زمین و مسکن ــ ریشه‌ای و ساختاری است و در بحران اقتصادی پس از ۲۰۱۹ شدت یافته؛ نتیجه آن بیکاری مزمن، کاهش فرصت‌های ارتقاء اقتصادی و وابستگی گسترده خانوارها به خدمات و کمک‌های UNRWA استBrill UNRWA.

همین الگوی محرومیت نهادی، همراه با تلاطم اقتصادی عمومی، موجی از اشتغال در بخش غیررسمی، درآمدهای ناپایدار و افزایش آسیب‌پذیری اجتماعی پدید آورده که به‌ویژه جوانان و زنان-headed households را هدف قرار می‌دهد. International Labour OrganizationBrill.

در اردن نیز اگرچه شمار قابل‌توجهی از فلسطینیان از طول زمان در جامعه میزبان ادغام شده‌اند، پژوهش‌ها نشان می‌دهد بخش بزرگی از فلسطینیان فاقد اسناد کامل یا مسیر تابعیت محدود، در مشاغل غیررسمی و با شرایط کاری شکننده فعالیت می‌کنند؛ این ترکیب سنّی جوان و فرصت‌های رسمی محدود، فشار مضاعفی بر نظام‌های آموزشی و بهداشتی میزبان وارد کرده و تاب‌آوری معیشتی خانواده‌ها را کاهش داده است. migrationpolicy.orgecoi.net.

به‌طور خلاصه، در هر دو کشور پدیده «محرومیت نهادی» و ناکافی‌بودن مسیرهای رسمی اشتغال، عامل اصلی ناپایداری درآمد، تداوم فقر بین‌نسلی و اتکا به کمک‌های بشردوستانه است—معضلی که اصلاح سیاست‌های بازار کار و گشودن مسیرهای قانونی اشتغال را به‌عنوان راه‌حل‌های ساختاری ضروری می‌سازدGOV.UK.Brill.

شرایط اجتماعی‌ـ‌فرهنگی و چرخه محرومیت

مطالعات میدانی جدید در اردوگاه‌های فلسطینیان در لبنان، به‌ویژه در عین‌الحلوه، نشان می‌دهد که این اردوگاه‌ها به‌تدریج به «ناساختار فضایی پایدار اما موقتی» تبدیل شده‌اند؛ محیطی با تراکم بالای جمعیت، زیرساخت‌های فرسوده و محصورسازی فیزیکی که فرصت‌های آموزشی و فرهنگی جوانان را به‌شدت محدود کرده و چرخه فقر بین‌نسلی را بازتولید می‌کند (El-Zakka & Diab, 2023).

در همین حال، بازبینی بی‌طرفی آژانس امداد و کار سازمان ملل (اُونروا) به سرپرستی کاترین کولونا در سال ۲۰۲۴ تأکید کرد که این نهاد از نظر ارائه خدمات اساسی، از جمله آموزش و سلامت، «جایگزین‌ناپذیر» است. بااین‌حال، برخی اهداکنندگان در اوایل ۲۰۲۴ بخشی از کمک‌های مالی خود را تعلیق یا مشروط کردند و این امر خطر فروپاشی خدمات حیاتی در مناطقی چون لبنان و غزه را افزایش داد (Colonna, 2024؛ Ghanem, 2024؛ Irfan, 2024).

بنابراین بخش عمده بحران آوارگی فلسطینیان «ریشه ساختاری» دارد: تا زمانی که اشغال و محاصره تداوم یابد و سازوکاری شفاف برای تعیین سرنوشت از طریق همه‌پرسی جامع در داخل و خارج فلسطین شکل نگیرد، چرخه آوارگی، فقر و وابستگی به کمک‌های اضطراری ادامه خواهد داشت.

اما در سطح سیاستی، دو اقدام فوری ضروری به نظر می‌رسد، اول اینکه بازگرداندن و متنوع‌سازی تأمین مالی پایدار اُونروا همراه با اجرای اصلاحات پیشنهادی، تا امکان تداوم خدمات آموزشی، بهداشتی و امدادی فراهم شود (Colonna, 2024؛ Irfan, 2024). دوم، لغو محدودیت‌های نهادی در بازار کار کشورهای میزبان به‌ویژه لبنان و ایجاد مسیرهای قانونی برای دسترسی به حرفه‌های دارای مجوز، به‌منظور پیشگیری از فقر بین‌نسلی و کاهش ناآرامی اجتماعی (Owda, 2023؛ El-Zakka & Diab, 2023).

وضعیت مهاجران فلسطینی در کشورهای غیر از کشورهای همسایه

مهاجرت فلسطینیان به کشورهای غیر از همسایگان، به‌ویژه اروپا و آمریکای شمالی، روندی پیچیده و چندوجهی دارد که تحت تأثیر محدودیت‌های سیاسی، فشارهای اقتصادی و چالش‌های اجتماعی شکل گرفته است. در اروپا، جوامع فلسطینی در کشورهای آلمان، فرانسه، سوئد، بریتانیا و هلند پراکنده‌اند و در ایالات متحده نیز شهرهایی مانند شیکاگو، نیویورک و لس‌آنجلس میزبان جمعیت‌های قابل توجهی از فلسطینیان هستند (Citino, Martín Gil & Norman, 2023; Le Monde, 2024).

بسیاری از این مهاجران از طریق پناهندگی یا مسیرهای قانونی مهاجرت وارد شده‌اند، اما در کشورهای میزبان با محدودیت‌های حقوقی و دشواری در ادغام مواجه هستند. برای مثال، در فرانسه، تعداد درخواست‌های پناهندگی فلسطینیان در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته و ۱۹۰ نفر از غزه و کرانه باختری تنها در هشت ماه اول سال پناهندگی ثبت کرده‌اند (Le Monde, 2024). در ایالات متحده، محدودیت‌های قانونی و عدم به‌رسمیت‌شناسی فلسطین به‌عنوان کشور مستقل، بسیاری از فلسطینیان را در وضعیت‌های حقوقی نامشخص قرار داده و دسترسی به حقوق شهروندی و اجتماعی آن‌ها را محدود کرده است (Citino, Martín Gil & Norman, 2023).

در اروپا، مهاجران فلسطینی با چالش‌هایی مانند تبعیض نژادی، مشکلات اقتصادی و دشواری در حفظ هویت فرهنگی روبه‌رو هستند. با این حال، بسیاری از آن‌ها موفق شده‌اند در جوامع میزبان مشارکت کنند و در زمینه‌های تجارت، آموزش، فرهنگ و فعالیت‌های اجتماعی نقش‌آفرینی داشته باشند (Citino, Martín Gil & Norman, 2023).

به طور کلی، مهاجران فلسطینی در خارج از کشورهای همسایه با مجموعه‌ای از چالش‌های حقوقی، اجتماعی و اقتصادی مواجه هستند، اما هم‌زمان تلاش می‌کنند هویت ملی و فرهنگی خود را حفظ کرده و مسیرهای ادغام و ارتقاء معیشت را دنبال کنند. نگاه تحلیلی بر این مهاجرت‌ها تأکید دارد که وضعیت آنان نه تنها نتیجه محدودیت‌های فردی یا اجتماعی است، بلکه بازتابی از محدودیت‌های ساختاری ناشی از بی‌عدالتی تاریخی، اشغال و محرومیت حقوقی است که همچنان بر زندگی فلسطینیان سایه افکنده است (Colonna, 2024; UNHCR, 2024).

نتیجه‌

بحران آوارگی فلسطینیان از سال ۱۹۴۸ تاکنون یک پدیده طولانی‌مدت و ساختاری است که تحت تأثیر اشغال، محاصره، محدودیت‌های نهادی و محرومیت حقوقی استمرار یافته است. موج‌های اصلی آوارگی در ۱۹۴۸ و ۱۹۶۷، تثبیت اردوگاه‌های دائمی در کشورهای همسایه و بازتولید محرومیت اقتصادی و اجتماعی را به دنبال داشت (Irfan, 2024; Owda, 2023). در دهه‌های اخیر، همه‌گیری کرونا و جنگ‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳/۲۰۲۴ در غزه فقر، ناامنی غذایی و آوارگی ثانویه را تشدید کرده و فشار بر ساختارهای اجتماعی و اقتصادی کشورهای میزبان را افزایش داده است (Colonna, 2024; Citino, Martín Gil & Norman, 2023).

محرومیت نهادی و محدودیت دسترسی به بازار کار رسمی، عامل اصلی ناپایداری درآمد و وابستگی گسترده به کمک‌های بشردوستانه در کشورهای همسایه بوده است. جمعیت فلسطینیان در لبنان، اردن و سوریه جوان و آسیب‌پذیر است و سهم بالای خانوارهای زنان-headed households، نیاز به اصلاحات ساختاری و حمایت پایدار بین‌المللی را برجسته می‌کند (El-Zakka & Diab, 2023; Brill; UNHCR, 2023).

در خارج از کشورهای همسایه، به‌ویژه در اروپا و آمریکا، مهاجران فلسطینی با چالش‌های حقوقی، اجتماعی و اقتصادی جدی مواجه‌اند. محدودیت‌های حقوقی، دشواری در ادغام، تبعیض و مشکلات اقتصادی، زندگی بسیاری از آنان را در وضعیت شکننده قرار داده است، اگرچه تلاش برای حفظ هویت فرهنگی و مشارکت اجتماعی ادامه دارد (Citino, Martín Gil & Norman, 2023; Le Monde, 2024). این نشان می‌دهد که بحران فلسطینیان فراتر از مرزهای جغرافیایی سنتی است و ماهیت جهانی و چندوجهی دارد.

نقش اُونروا در ارائه خدمات پایه به پناهندگان همچنان حیاتی است، اما بحران مالی و تعلیق بخشی از کمک‌ها، تداوم این خدمات را در معرض خطر قرار داده است (Colonna, 2024; Ghanem, 2024). بنابراین، مدیریت پایدار بحران فلسطینیان نیازمند ترکیب اصلاحات ساختاری در کشورهای میزبان، حمایت پایدار بین‌المللی، بازگرداندن و متنوع‌سازی منابع مالی اُونروا و توجه به وضعیت مهاجران فلسطینی در خارج از خاورمیانه است. تنها از طریق چنین رویکرد جامع و چندسطحی می‌توان چرخه آوارگی، محرومیت و وابستگی را کاهش داد و تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی فلسطینیان را تقویت کرد (Citino, Martín Gil & Norman, 2023; Owda, 2023; Colonna, 2024).

منابع

1-https://www.unhcr.org/sites/default/files/2024-06/global-trends-report 2023.pdf

2-https://www.unrwa.org/resources/reports/2023-socioeconomic-survey-report-palestine-refugeeslebanon

3-Citino, N., Martín Gil, A., & Norman, K. P. (2023). Generations of Palestinian refugees face protracted displacement and dispossession. Migration Policy Institute. 

4-Colonna, C. (2024). Final report for the UN Secretary-General: Independent review on UNRWA’s adherence to the humanitarian principle of neutrality. United Nations Secretary-General.

5-El-Zakka, Y., & Diab, J. L. (2023). Youth development and spatial configurations: Socio-spatial inequalities in Palestinian refugee camps in Lebanon. Frontiers in Sociology, 8, 1192511.

6-Ghanem, D. (2024). Lebanon and the future of UNRWA: Why defunding the agency is a dangerous gamble. EU Institute for Security Studies. 

7-GOV.UK. (2024). Country policy and information note: Palestinians in Lebanon. 

8-International Labour Organization. (n.d.). The work of Palestinian refugees in Lebanon: Right and common interest.

9-Irfan, A. (2024). UNRWA funding is burdened with conditionality. The Cairo Review of Global Affairs. 

10-Owda, M., & Abubadawia, R. (2023). Rooted challenges: Palestinian refugees’ right to work in Lebanon. Yearbook of Islamic and Middle Eastern Law, 23(1), 84–104. 

11-UNHCR. (2024). *Global trends 2023.

12-UNRWA. (n.d.). Where we work: Lebanon.

1- نکبت (Nakba، ۱۹۴۸): فاجعهٔ انسانی آغاز آوارگی گسترده فلسطینیان پس از تأسیس اسرائیل که منجر به فرار یا اخراج صدها هزار نفر به کشورهای همسایه و شکل‌گیری اردوگاه‌های پناهندگی شد (Irfan, 2024; Owda, 2023).

(Irfan, 2024; Owda, 2023).