منافع ملی و جایگاه کنونی اوپک در جهان   

دکتر گلناز سعیدی

عضو هیئت علمی دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

چکیده

۴۲ سال قبل (۱۹۶۰) اوپک به ابتکار ونزوئلا تأسیس شد. کوششهای این کشور در متعاقد کردن ایران و عربستان و عراق در مورد ضرورت تشکیل این سازمان، بسیار موثر بود. این مطالعه نخست به بررسی تاریخچه سازمان اوپک،هدف،عملکرد و سپس به ساز و کارهای اجرایی و منافع ملی و آینده اوپک می پردازد و در نهایت به این نتیجه می رسد که: اوپک طی نیم قرن عمر خود با وجود ابعاد و اهداف اقتصادی اش، با مسایل بسیار خطیر سیاسی بین المللی رویاروی بوده و از این رهگذر فرصت ها و تهدیدهایی جدی را تجربه نموده، ولی پابرجا مانده است. لیست مواجهه سیاسی اوپک بسیار زیاد بوده و از سال ها قبل از تاسیس آن در سپتامبر ۱۹۶۰ آغاز شده است. با این وجود تاثیرگذاری اوپک بر روند قیمت نفت خام در کوتاه مدت می تواند مشهود باشد، اما اينکه اين تاثیرگذاری بتواند در بلند مدت نیز حفظ شود، قطعی نمی باشد، زیرا به دلیل تغییراتی که ناشی از کاهش تولیدات غیر اوپک و افزایش وابستگی به تولیدات اوپک می باشد، این سازمان می بایست برنامه های گسترش سطح تولیدات خود را افزایش دهد و همچنین برای بهره مندی بیشتر اعضا از قیمت های بالاتر می بایست قدرت تأثیرگذاری سیاست های سازمان اوپک بر بازار نفت را در طی سال های آینده با شدت بیشتری بالا ببرد.

مقدمه

اوپک مجموعه ای نامتناجس از کشورهای صادر کننده نفت خام است؛ لذا با مطالعه خصوصیات نفتی هر یک از اعضای آن نمیتوان به حکم کلی درباره رفتار اوپک به عنوان نهادی تنظیم گر در بازار جهانی نفت رسید. با وجود این، پنج کشور اصلی خلیج فارس، یعنی عربستان، عراق، امارات، کویت و ایران با دارا بودن حدود ۸۱ درصد ذخایر اوپک ۵/۶۵ درصد تولید این سازمان، مجموعه ای نسبتاً متجانس از کشورهای تولید کننده و صادر کننده نفت خام هستند که بدون در نظر گرفتن این مجموعه، نه میتوان اوپک و ساختار آن را شناخت و نه این امکان وجود دارد که بتوان به بررسی بازار جهانی نفت پرداخت و تحولات آتی آن را ارزیابی کرد.

ونزوئلا در سال ۱۹۴۹ با نزدیک شدن به ایران، عراق، کویت، و عربستان سعودی، پیشنهاد تبادل نظر برای برقراری روابط نزدیک‌تر و همیشگی را در راستای بنیان‌گذاری سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) گام برداشت. در سپتامبر ۱۹۶۰ دولت عراق کشورهای ایران، کویت، عربستان سعودی، و ونزوئلا را به نشستی در بغداد دعوت کرد تا در مورد کاهش قیمت مواد خام تولید شده توسط کشورهای متبوع خود به مذاکره بپردازند. این کشورها با آرمان محافظت از منافع خود اقدام به بنیان‌گذاری سازمان واحدی موافقت کردند که به اختصار «اوپک» نامیده شد. این سازمان در راستای دفاع شرکت‌های بزرگ نفتی مشهور به «هفت خواهر» پدید آمد که به دلیل در اختیار داشتن فناوری تولید نفت و تسلط بر شبکه ترابری نفت خام، از افزایش قیمت نفت جلوگیری می‌کردند و ارزش آن را به صورت مصنوعی در بازار پایین نگه می‌داشتند. 

بنیان‌گذاری اوپک، جان تازه‌ای به همگرایی کشورهای جهان سوم و ایجاد قدرت چانه‌زنی در برابر کشورهای ثروتمند داد. زیرا در آن هنگام، بیشتر کشورهای جهان سوم، چیزی جز مواد خام برای صادرات نداشتند. 

اوپک در دهه نخست عمر خویش تلاش در تداوم بقا و در دهه دوم تلاش در تاثیرگذاری بر بازار نفت و اعاده حقوق کشورهای تولیدکننده داشت. 

 

آرمان

آرمان اصلی این سازمان، آنچنان که در اساسنامه بیان شده، به این شرح است: «هماهنگی و یکپارچه‌سازی سیاست‌های نفت کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تأمین منافع جمعی یا فردی آنها، طراحی شیوه‌هایی برای تضمین ثبات قیمت نفت در بازار نفت بین‌المللی به منظور از بین بردن نوسانات مضر و غیر ضروری؛ عنایت و توجه ویژه به کشورهای تولیدکننده نفت و توجه خاص به ضرورت فراهم کردن درآمد ثابت برای کشورهای تولیدکننده نفت؛ تأمین نفت کشورهای مصرف‌کننده به صورت کارآمد، مقرون به صرفه و همیشگی؛ و بازده مناسب و منصفانه برای آنهایی که در صنعت نفت سرمایه‌گذاری می‌کنند.

عملکرد اوپک

سازمان اوپک در دهه اول عمر خود توانست موجودیت خود را حفظ و ابراز کند و از مهمترین موضوعات سازمان در این دهه صف بندی های بین کشورها در دوره جنگ سرد بود. به گونه ای که لیبی، عراق، و الجزایر با شوروی و بلوک شرق، اتحاد داشتند و ایران، کویت و عربستان نیز در بلوک غرب قرار گرفته بودند (تانزر، 1392 :۱۱۱). بین سال های 1970 و 1973 دو رکن استیلای آمریکا یعنی نرخ های ثابت ارز و کنترل نفت تحت فشار قرار گرفت و عاقبت از هم فرو پاشید و مناسبات جدیدی بجای آن ها نشست. ضعف های اساسی و متعدد نظام «برتون وودز« با تداوم کسری پرداخت آمریکا و رشد وابستگی متقابل مالی بین المللی برملا شد و در فاصله سال های ۱۹۷۱ و ۱۹۷۳ این سیستم تا حد زیادی ازهم فرو پاشید. توانایی آمریکا برای تضمین عرضه فراوان نفت با قیمت پایین به دلیل عدم توازن عرضه و تقاضا و رشد ملی گرایی در کشورهای نفتی جهان سوم از بین رفت اما به رغم فروپاشی، قدرت آمریکا برای سازمان دادن مکانیسم های جدیدی برای سرمایه و نفت کافی بود. اما این رژیمه ای جدید نیاز به هماهنگی، همکاری و مصالحه بیشتری داشتند و آینده اقتصاد جهانی را در ابهام قرار دادند. در دهه ۱۹۷۰، اوپک کم کم به قدر تعیین کننده ای بدل شد .

ساز و کارهای اجرایی اوپک

اوپک ساز و کارهای اجرایی متفاوت را دنبال می کند. در نظام های اجرایی گسترش نیافته اوپک، پیاده سازی تصمیمات به منافع شخصی و اشتراکی، وفاداری به تصمیمات اعضا و فشار همتایان سیاسی واگذار می شود. 

اقتصاد نفت

مطابق با جدیدترین گزارش اوپک (۲۰۱۹) سازمان اوپک با تولید حدود۳۰ میلیون بشکه نفت در روز، تقریبا یک سوم نیاز جهان به نفت خام را تامین می کند و به عنوان یک کارتل مهم نفتی در بازار نفت مطرح است.

اگرچه، امروزه محتوای قراردادهای نفتی شاخص مهمی در تعیین بهای نفت در بورس های جهانی محسوب می شوند؛ اما، سهم اوپک در قیمت گذاری بهای نفت را نمی توان نادیده گرفت. هرچند اوپک نقش کمتری در تعیین بهای نفت ایفا می کند؛ تصمیم گیری اعضا برای سقف تولید روزانه از تاثیر برجسته ای بر میزان تولید و عرضه جهانی این محصول برخوردار است. از سوی دیگر، این سازمان، برای کنترل بازار راهبردی نفت در جهان از ابزارهای قوی سیاسی و اقتصادی بهره مند می باشد. تولید کنندگان و صادر کنندگان اصلی نفت متاثر از تصمیم های اوپک بوده و شرایط سیاسی و اقتصادی کشورهای عضو آن را به دقت زیر نر دارند(ادلمن،۲۰۱۷). 

اوپک و منافع ملی

 در بخش عرضه انرژی اوپک یکی از مهمترین سازمان های بین المللی است. در سال های گذشته کار صادرات نفت جهان توسط کشورهای عضو اوپک صورت گرفته است، در شرایط حاضر نیز اعضای این سازمان از مهم ترین کشورهای تأثیر گذار در زمینه امنیت انرژی است. به دلیل گره خوردن امنیت عرضه با امنیت تقاضای انرژی در نگاه بلند مدت و کلان نقش آفرینی اوپک در بسیاری از مواقع در جهت حفظ امنیت عرضه انرژی است (ملکی،1393 :325 ). در طول سالیان دراز، افزایش جمعیت جهان و نیاز افزون تر به یک زندگی بهتر، فشار بیشتری را بر عرضه و شیوه استفاده انرژی وارد کرده است. تزمه این رشد بر اساس پیش بینی آژانس بین المللی انرژی، افزایش 53 درصدی در تقاضای انرژی است که معادل 9/5 میلیارد تن نفت خام است (جی هنسن، تنگلوی وپائولو،1392 :22). بنابراین از منظر این نظریه پرداز قابل پیش بینی است که اگر اقتصاد جهانی به شدت تحت تأثیر امنیت و منافع قدرت های اصلی یعنی آمریکا، اروپای غربی و ژاپن، چین و روسیه باشد و نیروی اصلی اقتصاد در قرن 21،کارآمدی اقتصادی و جاه طلبی ملی قلمداد می شود. نقش اوپک در فرایند اقتصاد جهانی بیش از اینکه منفعتی برای اعضای آن داشته باشد برای قدرت های بزرگ دارد که می توانند در تصمیمات اوپک تأثیر بگذارند. 

بنابراین اقتصاد جهانی و نقش اوپک در آن، درکنش بین بازارها و بازیگران قدرتمند مانند دولت ها، پیمان های چند ملیتی و سازمان های بین المللی از جمله بانک جهانی، صندوق بین المللی، و… است که البته نقش قدرت های بزرگ در آن به مراتب بیش تر دیده می شود. بنابراین از منظر رئالیسم اقتصادی اگر اوپک را به مثابه سازمانی متشکل از دولت های متعدد بدانیم قطعاً منافع اعضاء اوپک در ساخت تصمیمات و سیاست های کلان این سازمان دخالت داشته و مواضع این سازمان به صورت کامل فرادولتی نخواهد بود.

 فلذا وجود ایالات متحده آمریکا به عنوان دولت هژمون در عرصه بین المللی و نحوه رابطه آن با اوپک احتمالاً منتهی به اتخاذ تصمیماتی خواهد شد که لزوماً به نفع تمامی اعضاء نیستند. که این مسئله در هنگام وقوع بحرانه های نظامی و بدلیل ضرورت اتخاذ تصمیمات به نگاه از سوی سازمان مذکور برای کاهش تبعات بحران ها به ویژه غلبه بر افزایش قیمت نفت نمود بیش تری دارد..

جایگاه کنونی اوپک در جهان

امروزه اوپک تنها سازمانی اقتصادی نیست و دارای ماهیتی سیاسی-اقتصادی و فعال در عرصه روابط بین‌الملل است. هرچند ممکن است بین اعضاء، به دلیل تفاوت در منافع هماهنگی کاملی در کاهش و یا افزایش تولید وجود نداشته باشد، اما تصمیمات این سازمان، به خاطر سهم قابل توجه آن در ذخایر و تولید جهانی نفت پیامدهای انکارناپذیری چه در عرصه اقتصاد و چه در قلمرو سیاست بین‌الملل دارد. طبق آمار موجود ۷۹.۴ درصد کل ذخایر نفت خام جهان متعلق به کشورهای عضو این سازمان است. 

آینده سازمان اوپک

شش دهه از تاسیس اوپک می‌گذرد و در این مدت، اوپک دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته و از تنها بازیگر مقتدر بازار جهانی نفت به سازمانی منفعل و رو به افول تبدیل شده است. به ویژه در طی چند سال گذشته، دو روند مهم موجب شدت این افول شده است که عبارتند از افزایش صرفه اقتصادی تولید نفت شیل در ایالات متحده و صعود تدریجی جایگاه این کشور به مثابه یک کشور صادرکننده نفت خام و در عین حال تاثیر آمریکا بر راهبردهای نفتی کشورهایی مانند عربستان سعودی از یک سوی و افزایش چشمگیر استفاده از انرژی‌های نوین مانند باد و خورشید، به‌خصوص، در کشورهای اروپایی از دیگر سوی.

در درون خود اوپک نیز تحولات مهمی روی داده است و دیگر اتحاد و همبستگی بین کشورهای عضو این سازمان، به اندازه اتحاد و همبستگی دهه 1960 میلادی در این کشورها به چشم نمی‌خورد. در میان کشورهای عضو از نظر سیاسی، تقابل‌های شدیدی وجود دارد و قدرت‌های بین‌المللی در ایجاد این تنش ها در اوپک برای کاهش همکاری میان اعضا، اثرگذار بوده‌اند. دوران طلایی اوپک در پی شوک‌های قیمتی نفت در دهه 1970 بر اساس همکاری میان اعضا شکل گرفت و دیگر به آن شکل (یعنی همکاری) تکرار نشد. پس از آن نیز آژانس بین‌المللی انرژی در مقابل اوپک قد علم کرد و تولیدکنندگان غیراوپکی مانند روسیه، نروژ یا ایالات متحده، ساختار بازار نفت را از انحصار اوپک در آوردند. هرچند که جنگ‌ میان برخی اعضای اوپک موجب شد تا در کوتاه‌مدت چشم‌انداز کاهش عرضه نفت تقویت شود و قیمت نفت در چنین‌ برهه‌هایی بالا رود اما اثر بلندمدت آن، کاهش همبستگی و ضعف درونی اوپک بود. در حال حاضر، قطر از این سازمان خارج شده و اکوادور نیز در چند ماه آینده خارج خواهد شد.

نتیجه

اوپک به دلیل تغییرات در ديدگاه های سیاسی کشورهای عضو و نیز شرايط بازار نفت خام نقش اين سازمان گرايش به تکامل داشته است. تشکیل اوپک در سال 1960 تلاشی از سوی کشورهای عضو برای جلوگیری از کاهش قیمت های اعلان شده بود. بنابراين برای اکثر سال های دهه 1960 اوپک به عنوان سازمانی تجاری که هدف اصلی آن جلوگیری از کاهش درآمد نفتی اعضايش بود عمل می نمود. در سال 1973 و برای اولین بار با تحريم کشورهای عربی عضو، اوپک نقش يک جانبه ای را در افزايش قیمت نفت خام ايفا نمود. در پايان دهه ۱۹۷۰ با پیروزی انقلاب اسلامی ايران مجددا قیمت های نفت خام افزايش يافت اما در اواسط دهه 1980 تحت فشارهای شديد بازار تاثیر اوپک بر تغییرات قیمت نفت خام با کاهش سهم تولیدات اوپک از کل تولیدات نفت خام جهان کاهش يافت. بین سال های 2000 تا 2008 اوپک به عنوان تولیدکننده باقیمانده عمل کرد که تولیدش را بر اساس قیمت هايی که در بازار تعیین می شد تعديل می کرد و از سال 2008 تاکنون عربستان سعودی تا حد زيادی در نقش علامت دهنده به عاملان بازار ايفای نقش کرده است. شواهد، بررسی و مرور اين تحقیق نشان می دهد در حالی که تاثیرگذاری اوپک بر روند قیمتی نفت خام در کوتاه مدت مشهود است اما اينکه امروزه بتواند اين تاثیر گذاری را در بلند مدت نیز حفظ کند، قطعی نمی باشد. زیرا امروزه شیوع ویروس کرونا و به دنبال آن کاهش شدید رشد اقتصادی جهان بیش از هرچیز بازار نفت، به عنوان شریان اصلی اقتصاد دنیا را از رونق انداخت. در واقع امروزه اوپک به عنوان مالک بیشترین ذخایر نفتی دنیا، به دلیل شیوع کرونا و نیز احتمال تداوم همه گیری آن و بعضا به دلیل گرایش کشورها به انرژی های پاک و تجدید پذیر دیگر نقش گذشته خود را به عنوان عامل موثر در توسعه اقتصاد بسیاری از کشورهای جهان از دست داده است.

منابع

باقری،اعتماد.(۱۳9۴)«بررسی تاثیر تعامل اعضای اوپک بر بازار جهانی نفت و انرژی(۱۳۷۶- ۸۴)،دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج،پایان نامه کارشناسی ارشد روابط بین الملل

برکشلی،ف.(۱۳9۶).ب،اوپک و بحران های نفتی،تهران:نشر نخستین.

بیک علیزاده،بهروز.(۱۳۸9۵).اجلاس های اوپک و تحولات بازار جهانی نفت،ج۱،موسسه مطالعات بین المللی انرژی.

تانزر،م.(۱۳9۲).بحران انرژی،ترجمه محمود ریاضی،تهران:امیرکبیر.

ترزیان،پی یر.(۱۳9۶).داستان اوپک،فراندیش.

جکسون،ر.و دیگران.(۱۳9۳).درآمدی بر روابط بین الملل،ترجمه مهدی ذاکریان و احمد تقی زاده وحسن سعید کلاهی،تهران:میزان.

حائری نژاد،محسن،(۱۳۹۹).نگاهی به ۶۰ سالگی اوپک در سال ۲۰۲۰،از شیوع کرونا تاکاهش تولید نفت،ماهنامه علمی اکتشاف متملید.

محمدی تلوار،ستار،(۱۳۹۹).اکنون اوپک در کجای نقشه اقتصادی جهان ایستاده است،خبرگزاری جمهوری اسلامی،کد خبر84038338.

ملاحی، آزیتا،1393،نفت در پرتو سیاست گذاری خارجی، اوپک و سازمان تجارت جهانی،4th Energy Management Conference ،Tehran،https://civilica.com/doc/324602

یانگز،ریچارد.(۱۳۹۴).امنیت انرژی؛چالش جدید سیاست خارجی اروپا،ترجمه پرویز امامزاده فرد،تهران:انتشارات بیتا طهرانیان.

Adelman, M. A., (2017). World oil production and prices 1947–2000. Quarterly Review of Economics & Finance, 42(2): 169–191. 

Arezki&O. (2017). “Oil Prices and the Global Economy”, International Monetary Fund, WP/17/15. 

Australian National University.IHS Markit, News release, July 9, 2020.Interview of the OPEC Secretary General on oil marketdevelopments. Available at: 

Balke, Nathan S., Jin, Xin and Y ̈ucel, Mine. 2020. The shale revolution and the dynamics of the oilmarket. Federal Reserve Bank of Dallas Working Paper 2021. https://doi.org/10.24149/wp2021.

Balke, Nathan S., Jin, Xin and Yücel, Mine. 2020. The shale revolution and the dynamics of the oil market. Federal Reserve Bank of Dallas Working Paper 2021. https://doi.org/10.24149/wp2021.

Baumeister, Christiane and Hamilton, James D., 2019. Structural interpretation of vectorautoregressions with incomplete identification: revisiting the role of oil supply and demandshocks.The American Economic Review109, 5, 1873–1910.

Bjørnland, Hilde, Nordvik, Frode Martin and Rohrer, Maximillian, 2019. Supply flexibility in the shale patch: evidence from North Dakota. Center for Applied Macroeconomic Analysis Working Paper 56/2019. Australian National University.

Bjørnland, Hilde, Nordvik, Frode Martin and Rohrer, Maximillian, 2019. Supplyflexibility in theshale patch: evidence from North Dakota. Center for Applied Macroeconomic AnalysisWorking Paper 56/2019. 

Fadhil, Alchalabi, OPEC and the International Oil Industry: A changing Structure, Oxford.

Geroski, P. A. Ulph, A. M., and Ulph, D. T. (2011). A Model of the crude oil market in which market conduct varies. The Economic Journal (New York), 97 : 77-86. 

Gupta, R., & Yoon, S. -M. (2018). OPEC news and predictability of oil futures returns and volatility: Evidence from a nonparametric causality-in-quantiles approach. The North American Journal of Economics and Finance, 45: 206-214.

 https://www.iaee.org/en/publications/ejarticle.aspx?id=3350.

https://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/press_room/OPECIHSMarkit2020.pdf

https://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/press_room/OPECIHSMarkit2020.pdf

https://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/press_room/OPEC-IHSMarkit2020.pdf.

IHS Markit, News release, July 9, 2020. Interview of the OPEC Secretary General on oil market developments. Available at: 

IHS Markit, News release, July 9, 2020. Interview of the OPEC Secretary General on oil market developments. Available at: 

Mensi, W., Hammoudeh, S., & Yoon, S. -M. (2014). How do OPEC news and structural breaks impact returns and volatility in crude oil markets? Further evidence from a long memory process. Energy Economics, 42: 343-354.

Newell, Richard G. and Prest, Brian C., 2019. The unconventional oil supply boom: aggregate price response from microdata. The Energy Journal 40, 3, 1– 30.

Pierru, Axel, Smith, James L. and Almutairi, Hossa, 2020. OPEC’s pursuit of market stability. Economics of Energy and Environmental Policy 9, 2, 51– 69. https://doi.org/10.5547/2160-5890.9.2.apie.

Spencer, S., & Bredin, D. (2019). Agreement matters: OPEC announcement effects on WTI term structure. Energy Economics, 80: 589-609.

  کلید واژه: سازمان اوپک,منافع ملی,عملکرد,تولیدات,مسایل, سیاسی, منافع ملی ,جایگاه کنونی ,اوپک, جهان