معرفي کتاب تات ها و يا پارسي زبان هاي جمهوری آذربايجان 

نویسنده مجید کریمی 

ناشر انتشارات آرون سال چاپ شهريور 1397

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

کتاب پیرامون تات ها یا ایرانی های جمهوری آذربایجان است. اقوامی اصيل و گمنام که شوربختانه کمتر در ايران شناخته شده اند و بخش مهمی از آنها از پاره تن يعنی سرزمين مادری جدا افتاده اند و اکنون در جمهوری آذربايجان زندگي مي کنند و مورد کم توجهی محافل علمي و سياسی و حتي ديپلماتيک کشورمان قرار گرفته اند. برخی از اين گروه اکنون زبان پارسی خود را نگه داشته اند و بسياری در جمهوری آذربايجان بدليل رويه همسان سازی زباني در اين کشور زبانشان را از يادبرده اند اما به تات و پارسی بودن خود افتخار مي کنند و اين هويت را با وجود از دست دادن زبانشان پاس داشته اند. بدرستی آنها تا کمی پس از قرارداد گلستان و ترکمان چای در منطقه شروان و اران ميدان دار فرهنگ و هنر ايرانی بودند و بدليل انعقاد اين دو عهدنامه از دوپاره شدن سرزمين های کهن ايرانی و سياست فارسی زدايي روس ها و تغييرات دمگرافيکي در منطقه بتدريج پس زده شده و دچار تبعيض و سرکوب و محروميت های فرهنگي شدند. کتاب تات ها يا پارسی زبان های جمهوری آذربايجان به سخن ديگر درباره سرگذشت تاريخي، فرهنگي، اقتصادی –اجتماعی و سياسي تات ها در جامعه امروز اين کشور است. 

اين کتاب شامل يک مقدمه و چهار فصل است. فصل نخست به ريشه زبانی و تاريخي تات ها در شروان و اران پرداخته است. فصل دوم به اوضاع اجتماعي و اقتصادی اين جامعه مهم قفقاز اختصاص دارد و سوم هم به  مذهب و فرهنگ  تات های جمهوری آذربایجان مي پردازد و فصل چهارم هم به وضعيت سياسي و مشارکت تات ها نگاهی داشته است. در انجام اين پژوهش نگارنده از منابع ترکی، انگلیسی و فارسي استفاده کرده است. يادآوری مي شود که اين کتاب در 254 رويه در شهريور 1397 در تهران بوسيله انتشارات آرون به چاپ رسيد و سپس نسخه برگردان انگليسی آن نيز در شهريور ماه گذشته يعني سال 1399 بوسيله همين ناشر به چاپ رسيده است که بزودی آمازون بوسيله کيندل اين کتاب را که بازبینی شده و تکميل شده است را در 440 رويه در دسترش دوستداران مي گذارد.  

در اينجا بخش هایی از کتاب را برای آشنايي بيشتر با موضوعات مطرح شده مي آوريم. جمهوری آذربایجان کشوری است که از سال 1918 میلادی در جغرافیای تاریخی منطقه شروان و اران تشکیل گردید. این جمهوری دست کم مرکب از 15 گروه قومی گوناگونی است که طی چند هزار سال در کنار هم زیسته اند و از هم تاثیر گرفته و با هم تعامل داشته اند. در میان گروه های قومی و زبانی، رده اقوام ایرانی وجود دارد که عمدتا شامل گروه مشخص زبانی تالشی ها، تات ها و کردها است. تات ها یا پارسی زبان های قفقاز جنوبی که موضوع پژوهش تز پیش روست از جمله گروه هایی هستند که عمدتا در مرکز جمهوری آذربایجان یعنی از نیم جزیره آبشوران و باکو گرفته و تا غرب آن در شماخی و امتداد آن تا بخش های شمال شرقی این کشور در قوبا زندگی می کنند. 

تات ها یا ایرانی های قفقاز و یا پارس ها ( فارس) اقوامی هستند که اسناد و مدارک تاریخی حکایت از حضور دست کم 2500 ساله آنها در شمال ارس دارد. منطقه ای که اکنون جمهوری آذربایجان می نامند. تات ها یا پارس زبان ها و یا ایرانی تبارها سرنوشت پر فراز و نشیبی را در این پهنه جغرافیایی داشته اند و برای مدت طولانی سیاست، حکومت، فرهنگ و هنر این سامان را رقم زده اند. آخرین نمونه آن حکومت هزار ساله شروانشاهان است که هم ایرانی شدند و هم ایران دوست بوده اند. ایرانی های شروان بتدریج با برافتادن دودمان شروانشاهان، و سپس جدا شدن از ایران در عهدنامه ترکمان چای در سال 1828 فرجام  خوبی نداشته اند و اکنون این گروه قومی و زبانی به گونه جزایر پراکنده و دور از هم به حال خود رها شده است.

پس از معاهده ترکمان چای در سال 1828 میلادی با روسیه تزاری شوربختانه ازارتباط فرهنگی و سیاسی تات های شروان با سرزمین مادری خود یعنی ایران کاسته شد و این کمترین ارتباط تاریخی نیز در دوران جمهوری سوسیالیستی اتحاد جماهیر شوروی کاملا قطع گردید و آنها از سرزمین مادری و پیوستگی های خود با ایران دور ماندند. تات ها در جمهوری آذربایجان نیز در این دوران هیچ متولی فرهنگی و سیاسی نداشتند و سخت ترین دوره های تاریخی را از نظر هویتی سپری کرده اند. تات ها بدلیل سیاست های 70 ساله سوسیالیست های باکو و اینک ملی گرایان سکولار در حال آسیمیله شدن و یا فاصله گرفتن از هویت ایرانی خود هستند بگونه ای که زبان تاتی قفقاز جنوبی در شمار گروه زبان های در خطر نابودی جهان قرار گرفته است. 

با وجود باز شدن مرزها و برقراری روابط میان ایران و جمهوری آذربایجان کار علمی مستقل ایرانی بر روی پارسی ها و تات های جمهوری آذربایجان به جز چند کار کوچک انجام نگرفته است و همین نیز انگیزه نگارنده از کار بر روی تات های جمهوری آذربایجان شده است. در این زمینه منابع ایرانی بیشتر وابسته به منابع جدیدتر مطالعات خارجی است. بیشتر مطالعات یا وابسته به منابع تاریخی غربی و به ویژه روسی است و یا در دوره پس از استقلال مربوط به مطالعات جدیدتر پژوهشگران اروپایی و امریکایی است.

با اینکه این قوم تاریخی در همسایگی ایران و در کانون ژئوپلتیک بسیار با اهمیت جمهوری آذربایجان قرار دارد و پیوندهای تاریخی، زبانی و دینی مشترکی با جامعه ایرانی دارد تحقیقات بر سر آنها در کشورمان با فقدان و یا کمبود منابع علمی روبروست. حال آنکه با شتاب گرفتن تحولات سیاسی و اقتصادی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 و استقلال جمهوری آذربایجان،در دو حوزه مطالعات سیاست خارجی و مطالعات تشیع سیاسی در ایران کارهای پر شمار و ارزنده ای انجام شده است. مطالعات حوزه قفقاز پیرامون مسائل جاری سیاست خارجی و یا مباحث استراتژیک قفقاز جنوبی و یا در چارچوب روابط خارجی 27 سال گذشته فعال تر و گسترده تر شده است و آثار ارزشمندی نیز در این زمینه به چاپ رسیده است.در حوزه مطالعات تشیع سیاسی بیشتر تحقیقات بر وجه تاریخ تشیع و بوِیژه تحولات شیعی در و رویدادهای مربوط به جنبش شیعیان جمهوری آذربایجان در دو دهه گذشته متمرکز بوده است. 

منابع تات ها و سوابق پژوهش درباره تات های قفقاز بیشتر مربوط به کارهای نویسندگان روسی و اروپایی در سده بیستم است. در عین حال در حوزه  پژوهش های مرتبط (مستقیم و یا غیر مستقیم) با موضوع تات های قفقاز، روس ها پیشگام هستند. مطالعات ولادیمیر مینورسکی (ایران شناس و زبان شناس روسی) و همچنین تاریخ و شروان و دربند وی شرح خوبی از حضور اقوام ایرانی در قفقاز جنوبی دارد.آلکساندر لئونویچ گرونبرگ (ایران شناس و زبان شناس روسی)، و.ف میلر ( پدر) و بوریس میلر پسرش (زبان شناس و تات شناس روسی) در حوزه تات شناسی مطالعات بسیار خوبی انجام داده اند. یوزف میخائیلویچ آرانسکی ( زبان شناس و تات شناس روسی) از جمله متخصان حوزه تات هاو زبان های ایرانی است. کتاب زبان های ایرانی وی ( فقه اللغه ایرانی) از منابع اصلی مطالعه در این حوزه به شمار می رود. کتاب تاریخ مادهای ای. ام. دیاکونف (ایران شناس روسی)در حوزه اقوام ایرانی، بیش از همه مورد توجه و از کارهای ارزشمند این حوزه است. از جمله محققان دیگر روس که درباره تات ها نیز مطالعاتی دارند می توان به:و. سوکولوا،ه. ىآشمارین،و .ب توماشفسکى،و. آرىیمان،ا. حقوردىاف،پ .كژوزه،و. فبریوزین نیز اشاره داشت.

کتاب یوزف مارکوارت آلمانی بنام ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی اثری بی مانند استو در زمینه بررسی اقوام قفقاز نیز بسیار مهم است. او شهرهای ایران را بخوبی ترسیم کرده است و متخصص جغرافیای باستانی ایران بود. والتر برونو هنینگ ( ایران شناس و زبان شناس آلمانی) متخصص زبان های باستانی ایران است. جان .اف. کلیفتن زبان شناس و تات و تالش شناس امریکایی است که در یکی دو دهه گذشته چند مقاله و کارهای تازه در این زمینه منتشر کرده است. جیمز میناهان تات شناس ( تات های یهودی)در امریکا نیز چند مقاله علمی منتشر کرده است. الکساندر اودیو زبان شناس و قوم شناس و متخصص اقوام قفقاز جنوبی و جمهوری آذربایجان است. نتایج پژوهش های وی نیز حاوی اطلاعات تازه ای است. خانم اودری آلتشتات امریکایی روی مسئله اقوام و مسائل سیاسی روز قومی در قفقاز و اوراسیا تحقیقات تازه داشته است.

همچنین در این پژوهش نگارنده از تحقیقات دانشمندان و مورخان جمهوری آذربایجان و منابع ترکی آذربایجانی از جمله آثار: محمد مجنون اوغلوعلی اف تات شناس برجسته  اهل جمهوری آذربایجان استفاده کرده است. او خود تات است و کتاب تات های آذربایجان را در باکو منتشر کرده است. اثر ارزشمند یگر کار تات شناس بزرگ دیگر جمهوری آذربایجان مقصود حاجی اف است که به نام “زبان تاتی آذربایجان” در باکو به چاپ رسید. مقصود حاجی اف تات شناس خود نیز تات است. گلسوم حسینوا تات شناس و زبان شناس آذربایجانی و عضو هیات علمی کتاب ارزنده ای را اخیرا منتشر کرده است که به نام “واژگان زبان تاتی” است. عباس قلی باکیخانف مورخ و کتاب گلستان ارم وی نیز درباره تات ها و پراکندگی آنها اطلاعات خوبی در سده نوزدهم دارد. اقرار علی اف زبان شناس و مورخ برجسته آذربایجانی نیز درباره ریشه زبان ها تخصص دارد و کتاب تاریخ آذربایجان وی بسیار بااهمیت است. در این پژوهش از آثار سولماز رستم اف شرق شناس و مورخ، علی آقا ممداف قوم شناس و تاریخ نگار، علی اکبر علی اکبراف مورخ، توفیق محمداف مورخ، تیمور بنیاداف مورخ و مردم شناس، علی آقا ممدلی مورخ ، گولر عباسوا پژوهشگر تات نیز استفاده شده است. فاروق سومر مورخ ترکیه ای نیز تحقیق خوبی درباره نحوه ترک زبان شدن تات های جمهوری آذربایجان دارد که در رساله 18 صفحه خود با عنوان”نگاهی عمومی به تاریخ ترک زبان شدن آذربایجان” منتشر کرده است. 

از آثار ایرانی درباره تات های قفقاز جنوبی نیز می توان به تحقیقات شادروان احمد کسروی اشاره کرد. او زبان پهلوی و ارمنی را هم می دانست و درباره اقوام ایرانی اران و آلبانیا و تات ها نخستین مطالعات علمی را خود منتشر کرد. یحیی ذکاء درباره تات های قفقاز آثار و مقالات و سخنرانی های علمی ارزشمندی دارد. احسان یارشاطر زبان شناس و تات شناس نیز درباره ریشه زبان تاتی و تاریخ آن از جمله سرآمدان تات شناسی علمی ایرانی است. عنایت الله رضا نیز با دو اثر آذربایجان و اران و همچنین اران از دوران باستان کارهای قبلی را تکمیل کرده است و اطلاعات بسیار خوبی درباره تات های جمهوری آذربایجان برای محققان بعدی برجای گذاشته است. عباس جوادی نیز کتاب تاریخ تحول زبان آذربایجان را منتشر کرده است که حاوی نکات تازه تری درباره تات ها و تغییرات زبانی در شروان و اران است.گروهی دیگر از ایرانی ها از جمله حبیب برجیان،پرویز ورجاوند، علی اشرف صادقی، کاوه فرخ درباره تات های قفقاز مقاله هایی منتشر کرده اند. از سوی دیگر در موضوع مهاجران ایرانی به قفقاز ( باکو و آبشوران) از نیمه دوم سده نوزدهم نظام علی دهنوی و نصرالله پورمحمدی املشی نیز تحقیقاتی داشته اند. از میان محققان پر کار متاخر باید به کارهای علی عبدلی محقق تالش و تات شناس نیز اشاره کرد که در این زمینه کتاب تات های قفقاز وی کار ارزنده ای است.  

از آثار و منابع دوره اسلامی نیز باید به کتاب حدودالعالم، کتاب دیوان لغات ترک محمود کاشغری، مروج الذهب مسعودی، کتاب صوره الارض ابن حوقل، نزهه القلوب حمدالله مستوفی مورخ و جغرافی نویس اشاره کرد.کتاب عالم آرای عباسی اسکندربیگ درباره مهاجرت اقوام ترکمن و ایلات قزلباش و تغییرات جمعیتی در مناطق شمالی ایران در دوره سلجوقی بسیار ارزشمند است. کتاب یاقوت حموی با نام معجم البلدان درباره شهرهای و جغرافیای سده هفتم هجری و پراکندگی ترکان شرح مبسوطی دارد.

زبان و يا قوم تاتی در پایه نامی است که طی یک هزار سال گذشته به پارسیها  در حوزه گسترده ای از ایران تاریخی گفته می شود. این حوزه اکنون هم در ایران و هم در جمهوری آذربایجان پراکنده است و ساکنانی دارد که هویت فرهنگی و زبانی خود را تا حدودی نگه داشته اند. ایرانیان شمال رود ارس و قفقاز جنوبی از زمانی که ولایات هفده گانه قفقاز در سال های  1813 (1192ش) در عهد نامه گلستان و سرانجام در سال 1828 ( 1206) در قرارداد ننگین ترکمان چای بوسیله روسیه تزاری از ایران جدا شد مسیر دیگری را در تاریج جدا افتاده خود از ایران تا جنگ جهانی نخست طی کرده اند. جمهوری آذربایجان در سال 1918 ( 1297) شکل گرفت و سپس در سال 1920 به اتحاد جماهیر شوروی الحاق شد.این جمهوری بتدریج سیاست ملی گرایی ترکی و همسان سازی فرهنگی را علیه سایر اقوام بومی بویژه ایرانی آغاز کرد. دولت باکو اقلیت پارسی زبان این جمهوری را تات معرفی می کند. زبانشان را نیز تات می نامد. کوشش دولت بر آن است که کمتر از نسبت تاتی با پارسی و ایرانی استفاده شود. اما تات ها از نظر زبانی  و نژادی خود را پارسی و ایرانی می دانند و برای معرفی خود ترجیحا از واژه تات استفاده می کنند.

زبان شناسان و ایران شناسان بگونه ای که خواهد آمد تاتی را از ریشه زبانی هند و اروپایی خوانده اند. تاتی را “زبانی ایرانی” و همچنین “تاتی قفقاز” نیز می نامند. پارسی های شمال ارس گویش خود را فارسی و یهودیان نیز “تاتی زبون” می خوانند. دیاکونوف معتقد است که تاتها به لهجه هایی سخن می گفته اند که خود از بقایای زبان هند و اروپایی می باشد که در آغاز زبان مادی خاوری بوده است .

این زبان را نیز از جمله زبان های آرانی و یا پارسی نیز شمرده اند. گویش شان از گویش تاکستانی در ایران متفاوت است. زبان تاتی را جزو زبان های جنوب باختری ایران آورده اند و هم خانواده لری دانسته اند. محمدعلی اف تات شناس جمهوری آذربایجان زبان تاتی را ایرانی و از شاخه هند و اروپایی می داند. وی می گوید تات یکی از شاخه های زبان جنوب غربی ایرانی است. زبان فارسی و زبان  تاجیک و گویش های لری و بختیاری و فارسی در مرکز همگی در قلمرو ایران در جمله زبان های کهن ایرانی است. گویش تاتی یکی از گویش های مورد استفاده در آذربایجان بوده و با زبان های آذری و زبان مردم ری از یک خانواده بوده است و اصل آن به زبان مادی پیش از اسلام باز میگردد. مینورسکی زبان آنها را میان فارسی مدرن و گویش کاسپینی می داند. پیر لکوک شرق شناس فرانسوی و کارشناس ایران باستان همچنین این زبان را بازمانده سپاهیان ساسانی دوران انوشیروان دانسته است.

برخی معتقدند که تاتی قفقازی و یا پارسی یا آرانی جزو دسته زبان های جنوب غربی ایرانی و هم خانواده با فارسی و لری است و با زبان تاتی ایران که از شاخه شمال باختری است، ناهمسان است. این زبان در جمهوری آذربایجان، داغستان، روسیه و اسرائیل و امریکا گویشورانی دارد. علی عبدلی تات پژوه ایرانی معتقد است تات نامی است که به بخش گسترده ای از جامعه ی ایران بزرگ اطلاق شده است. تاتها نه یک قومند، نه یک طایفه و نه یک ایل، بلکه جماعات مختلفی از ایرانی زبانان هستند که اطلس پراکندگی آنها از داغستان و شیروان و آذربایجان و قزوین و زنجان تا سمنان و خراسان را در بر می گیرد.

علی عبدلی تات شناس ایرانی بر این باور است زبانی که جماعات موسوم به تات به آن سخن می گویند، آنچنان متنوع  و متفاوت از هم اند که با وجود ایرانی بودن و وجوه اشتراک فراوانی که جا به جا با هم پیدا می کنند به عنوان لهجه های مرتبط به هم یک زبان واحد قرار نمی گیرند. به طور مثال لهجه ای که تاتهای بخش جرگلان از توابع بجنورد و برخی روستاهای خط مرزی ترکمنستان به آن سخن می گویند، با لهجه ی تاتهای تاکستان و بلوک زهرا و رامند از یک طرف و با تاتی اطراف مرند و خلخال از طرف دیگر و همه ی اینها با تاتی قفقاز همانقدر متفاوتند که هر یک از اینها آن تفاوت را با فارسی و گیلکی و کردی دارند.

واژگان كليدي: معرفي کتاب, تات ها , پارسي زبان , جمهوری آذربايجان ,مجید کریمی