فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC
بيان رويداد:
بر اساس قرارداد 25 ساله ایران و پاکستان باید تا فروردین ماه 1393 (2014 میلادی) سالانه 7.8 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به این همسایه شرقی صادر كند. قرارداد اصلی گازی ایران و پاکستان با حضور محمود احمدی نژاد و آصف زرداری روسای جمهور دو کشور امضا شد. پس از امضای این قرارداد 2 سند موافقت نامه عملیاتی و موافقت نامه رئوس ترانزیت گاز از خاک پاکستان تهیه و امضا شد. این خط لوله ۵/۷ میلیارد دلاری، ۱۱۰۰ مایل طول و گاز طبیعی را از میدان گازی پارس جنوبی واقع در خلیج فارس به پاکستان وصل می‌کند. براساس قرارداد صادرات گاز ایران به پاکستان ایران باید روزانه حدود 21.5 میلیون متر مکعب گاز به این کشور صادر کند که اگر به هردلیلی این امر صورت نگرفت جریمه روزانه 8 میلیون دلاری در این قرار داد مشخص شده است. در اين حال هر چند قرارداد خط لوله گاز ایران و پاکستان در اواخر ژانویه 2013 توسط کابینه پاکستان تصويب شد اما در حالي كه ایران تا مرز خط لوله گازي خود را احداث کرده است، در مقابل پاکستانی ها هنوز هیچ اقدامی در پیشبرد و احداث خط لوله انجام نداده و حتی نتوانسته مشکل تامين مالی آن را حل کند. رد اين نوشتار با بررسي رويكرد پاكستان متغيرها و عوامل دخيل در هر گونه واردات گاز پاكستان از ايران را بررسي ميكنيم.
واژگان كليدي: صادرات گاز ايران به پاكستان، خط لوله گازي صلح، خط لوله گاز ايران و پاكستان، واردات گاز پاكستان از ايران، رويكرد گازي پاكستان، ديپلماسي انرژي پاكستان
نياز فزاينده پاكستان به گاز و انرژي: نیاز پاکستان بر اساس پیش‌بینی‌های مراجع بین‌المللی به گونه اي است كه در واقع گاز طبیعی تقریبا 50 درصد از کل سبد انرژی پاکستان را به خود اختصاص داده است. اين امر در حالي است كه با وجود شکاف میان عرضه و تقاضای گاز در این کشور و ناکافی بودن سوخت نیروگاه‌ها و کمبود برق دولت پاکستان به منظور حل این معضل، تمام راه‌کارهای لازم چون واردات گاز از ايران را در دستور كار داشته است. طبق آمار صندوق جهانی بین المللی پول کمبود انرژی باعث کاهش رشد اقتصادی در کشور پاکستان شده است پس اگر دولت گاز ایران را دریافت کند رشد اقتصادی افزایش مي يابد به عبارتي پاکستان به خط لوله واردات گاز از ایران (با دارا بودن حدود 18 درصد از ذخایر گازی شناخته شده جهان ) احتیاج دارد تا کمبود شدید انرژی در کشور را که باعث فلج شدن اقتصاد این کشور شده را برطرف کند.
تامين مالي ساخت خط لوله گاز:براساس قرارداد گازی تهران ـ اسلامآباد، ایران از فروردین سال 1393(2014) روزانه 21 میلیون و 500 هزار مترمکعب و سالانه 7.8 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به پاکستان صادر می‌کند که حدود 800 کیلومتر از خط لوله در مرزهای پاکستان و 300 کیلومتر آن در ایران ساخته خواهد شد. پاکستان برای ساخت این خط لوله در مرزهاي خود به 1.5میلیارد دلار يا بيشتر تامین اعتبار نیاز دارد. اين امر در حالي است دولت ائتلافي نواز شريف در بودجه دولت مركزي(فدرال) براي سال مالي ١٤-٢٠١٣ هيچ رديف مالي براي احداث اين خط لوله اختصاص نداده است و پس از عدم پذيرش ايران در تامين مالي 500 ميليون دلاري در واقع هر چند پاكستاني ها رويكردهايي چون مذاكره با دولت جديد ايران در تامين مالي همه هزينه هاي پروژه و طرفهاي ديگر انجام داده اند است اما رويكردهاي پيشين و وجود مخالفت هاي گسترده خارجي از نگاه اسلام آباد مانع از تامين مالي اين بخش شده است.اين در حالي است كه دولت طبق قرارداد موظف به تكميل اين پروژه تا پايان دسامبر سال آينده است.
فشار امريكا و مخالفان ديگر : پيش و پس از تصویب قرارداد گاز ایران و پاکستان فشارها از سوی امریکا در كناره گيري پاكستان از اين خط لوله ادامه داشته است.آمریکا به تلاش‌ها برای انتقال گاز ایران به پاکستان معترض بود و از هرگونه راه‌حل دیگری برای حل مشکل انرژی این کشور حمایت می‌کند. امريكايي ها در اين راستا به واردات گاز پاكستان از قطر و تاپي چشم دوخته از اين رويكرد حمايت ميكردند.در اين بين دولت نواز شريف معتقد است اين پروژه را ادامه خواهد داد مگر اينكه ايالات متحده به ما گاز داده و يا جريمه روزانه ٣ ميليون دلار به خاطر عدم اجراي قرارداد را بپردازد، لذا در شرايط كنوني همچنان اين تامين مالي نتيجه مانده است. در اين بين توافق هسته اي ايران و پنج به علاوه يك از نگاه اسلام آباد مي تواند فرصتي براي كاهش مخالفت امريكا با اين خط لوله باشد. گذشته از اين نيز پاكستاني ها تلاش كرده اند با گره زدن نسبي واردات گاز از پاكستان و سياست تاخير و تعلل ازاين امر به مثابه كارتي در افزايش كمكهاي گوناگون امريكا هم بهره برند.در كنار اين نيز بايد گفت عربستان مخالفت اين خط لوله بوده است و حتي پیش از تصویب قرارداد دوجانبه ایران و پاکستان، وزیر امور خارجه عربستان از وزیر امورخارجه پاکستان به منظور مذاکرات فوری در مورد متقاعدکردن اسلامآباد برای کناره‌گیری از روابط تجاری با ایران و خريد گاز از ايران تلاش هايي كرده بود. در واقع مخالفان منطقه اي و بيروني حتي به دلايلي واهي چون ناتواني ايران در تامین امنیت مسیر خط لوله و نبود گاز صادراتي در ايران هم توجه كرده اند تا اسلام آباد را در انديشه كناره گيري از اين خط لوله برند.در كنار اين نيز برخي مخالفان داخلي با واردات گاز از ايران به مساله تامين امنيت خط لوله گاز از مرز ايران تا شهراي اصلي پاكستان و عبور از ايالت بلوچستان ناامن اشاره كرده اند.
واردات گاز از قطر و تاپي: در واقع پاكستاني ها همچنان كه نيم نگاهي به واردات گاز از ايران داشته اند نگاهي هم به واردات گاز از تركمنستان و قطر كه مورد حمايت امريكا نيز هست داشته اند. چنانچه رايزني مقامات پاكستان با قطر و درباره واردات گاز از این كشور و پیگیری پروژه خط لوله گاز تاپي همچنان در دستور كار است . اما بايد گفت اين كشور برای دسترسی به گاز از طریق خط لوله گاز «تاپی» باید تا سال 2017 صبر کند و این موضوع نیز بستگی به تکمیل این پروژه طبق موعد مقرر دارد. در شرايط كنوني نيز پاکستاني ها با اشاره به قميت گاز در خط “تاپی” خواهان كاهش قميت از سوي ايران هستند.
شرايط و رويكرد گازي ايران: اخيرا ایران، پرداخت وام به پاکستان را در چارچوب توافق ساخت خط لوله انتقال گاز ایران به پاکستان را “معلق” و حتي مقامات نفتي ایران تاکید کرده بودند که آنچه که از سوی پاکستانی‌ها در مورد تاخیر در ساخت این خط لوله و ربط آن به تحریم ایران تنها یک بهانه است. در اين بين بايد گفت تهران اعتقاد دارد كه پاكستان تنها مشتری گاز ایران نیست، بلکه هم اکنون گاز ایران به ترکیه و ارمنستان ارسال و مذاکراتی با عمان ،سوریه، لبنان و برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس برای صادرات گاز انجام شده و حتي قرار است قرارداد دوم صادرات گاز به عراق نیز منعقد شود و با هندی‌ها هم به صورت مستقل در حال مذاکره ي گازي از طریق دریا هستند. در همين راستا در واقع با كاهش فشارهاي و تحريم هاي اروپا و امريكا ايران ميتواند نقش رنگ تري را در صادرات گاز برعهده بگيرد و اين امر ميتواند پاكستان را وادار به اجرايي كردن و تلاشهايي بيشتر درجهت واردات گاز از ايران كند.
چشم انداز فراروي صادرات گاز به پاكستان
در واقع اگر به چالش هاي فراروي واردات گاز پاكستان از ايران بنگيريم بايد گفت در كنار تحریم‌ها و فشارهای آمریکا؛ تامین هزینه مورد نیاز برای احداث پروژه، تعیین نرخ گاز وارداتي و چانه زني با ايران و برداشتن جریمه ها از قرارداد صادرات گاز ایران به پاکستان و گرفتن زمان بیشتر از ایران به منظور احداث این خط لوله از چالش هاي كنوني پاكستان در واردات گاز از ايران است.در اين حال براساس توافق اولیه قرار بود که خط لوله صلح تا 14 دسامبر سال 2014 احداث و گاز ایران به این کشور ارسال شود . در اين بين با توجه به عدم توانايي پاكستان در انجام اين امر هر چند در شرايط كنوني و بعد از توافق هسته‌ای ایران و غرب، تهران و اسلام آباد در مورد تعویق زمان ساخت و حل مشكل جريمه به توافق هايي دست يافته اند اما بايد گفت اسلام آباد با نگاه به فرصت ها و چالشهاي پيش رو در مورد رويكرد تعلل و تاخيري خود در واردات گاز از ايران تصميم خواهد گرفت. به عبارت ديگر اگر شرايط منطقه اي و بين المللي اقتصادي و سياسي براي ايران مهيا تر گردد و از دامنه تحريم ها كاسته و فرصت هاي بيشتري فراروي صادرات گاز ايران باشد اسلام آباد با كاستن از رويكرد تاخيري خود حتي آنچه گاز گران ايران خوانده ميشود را خواهد پذيرفت، اما در مقابل اگر تاثيرات و فشارهاي كشورهاي عربي و غربي در كنار مشوق هاي اقتصادي آنها در كنار فراهم شدن گزينه هايي چون واردات از قطر و تاپي فراهم تر گردد رويكرد تاخيري پاكستان در قبال واردات گاز از ايران ادامه خواهد يافت.
