دکتر زهرا دربندسری
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
چین و هند از تمدنهای کهن با هزاران سال روابط فرهنگی و تجاری هستند، ولی در قرن بیستم رقابت آنها به اختلافات و حتی جنگهای مرزی و رقابت کشیده شد. مرز مورد مناقشه از دهه 1960 به عنوان منبع تنش و درگیری در سال 1962 ، 1967 سال های 1986-87، بوده و تنش در دهه 2010 درگیری های نظامی در سال های 2013، 2014، 2015 و 2017 هم رخ داد.
در سال 2014، زمانی که نخست وزیر نارندرا مودی به قدرت رسید، از شی جین پینگ، رئیس جمهور چین دعوت کرد تا به هند سفر کند. این تعامل ناشی از سیاست خارجی چند جانبه مودی برای تعامل با همه قدرت های بزرگ بود. با این حال، سفر شی با اغتشاشات قابل توجه در منطقه دمچوک و چومار در سپتامبر 2014 ایجاد شد، خدشه دار شد.
سفر شی جین پینگ به هند با سفر مودی به چین در سال ۲۰۱۵ متقابل همراه بود که منجر به اعلامیه های متقابل شد که بر ایجاد «اعتماد استراتژیک»، «تبادلات سطح بالا» بین بوروکراسی ها، «تقویت روابط نظامی» و تکرار «توافقات و پروتکل ها» برای حفظ ثبات در مرزها تأکید داشت.
اما در ژوئن 2020، یک تنش مرگبار مرزی جان دست کم 20 سرباز چینی و چهار سرباز هندی را گرفت سپس تاثیرات منفی و گسترده دیپلماتیک ، اقتصادی و اجتماعی کاهش ارتباطات هوایی و مسافرت بین دو کشور، روابط مردم با مردم نیز داشت .
کاهش تنش
سال 2024 سال تغییر در روابط بین پکن و دهلی نو بودچین و هند برای تکمیل خروج نظامی در امتداد مرز مورد مناقشه خود به توافق رسیدند و شروع به بازگرداندن روابط به حالت عادی کردند . ماه اکتبر 2024، دولت هند اعلام کرد که با چین به توافق گشت مرزی رسیده است. دیدار نارندرا مودی، نخست وزیر هند و شی جین پینگ، رئیس جمهور چین در حاشیه نشست بریکس در کازان (اولین گفتگوی دوجانبه آنها از سال ۲۰۱۹ ) سبب شد ۲ طرف از توافق حاصل شده بین ۲ کشور در مورد ترتیبات گشت زنی در امتداد خط کنترل در لداخ استقبال کنند.
در دسامبر 2024 نیز اولین دیدار بین نمایندگان ویژه پکن و دهلی نو برای مکانیسم مرزی، توسط وانگ یی، وزیر امور خارجه چین و آجیت دووال، مشاور امنیت ملی هند، در پکن ، بیانگر تلاش دو همسایه بر ادامه کاهش تنش ، توافق بر ادامه مذاکرات ، رایزنی های نظامی برای تسریع در حل اختلافات، مشخص کردن راه حل ها ، ضرورت تعمیق اعتماد ، افزایش مبادلات فرامرزی و تجارت است.
در واقع در ماه دسامبر، چین و هند مذاکرات نماینده ویژه خود را در مورد مناقشه ارضی که پنج سال بود تشکیل نشده بود، از سر گرفتند و در مورد بازگشت به توافق سال 2005 خود که نقطه عطفی در تلاش برای حل مناقشه است، گفتگو کردند.
دیدار دو طرف نشانه هایی از عدم درگیری نظامی و تمایل به اتخاذ یک «چارچوب جدید برای صلح و آرامش» برای مدیریت اختلافات مرزی – و روابط دوجانبه بزرگتر بود. همچنین وزارت امور خارجه چین روز اخیرا گفت که هند و چین باید روابط دوجانبه را از «بلندی استراتژیک و چشم انداز بلندمدت» مدیریت کنند و در عین حال تفاهم مشترک رهبران دو کشور را اجرا کنند. چین به اظهارات اخیر وزیر امور خارجه جایشانکار S. Jaishankar مبنی بر اینکه روابط هند و چین در تلاش است تا خود را از عوارض ناشی از وضعیت مرزی پس از سال 2020 جدا کند و باید در مورد تکامل بلندمدت روابط فکر بیشتری شود، واکنش نشان داد.
متغیرهای موثر بر روابط
همان گونه که جایشانکار اخیرا گفت: «خوانش های نادرست» توسط سیاست گذاران گذشته، چه ناشی از «آرمان گرایی یا نبود سیاست واقعی»، نه به همکاری و نه به رقابت با چین کمک نکرده است.
برای چین و هم برای هند، هزینه های سیاسی و خطرات نظامی روابط منجمد و خصمانه آنها به طور ناپایدار بالا شده بود. فشار اقتصادی قابل توجهی برای آب کردن روابط وجود داشت. در بحبوحه محدودیت های تحمیل شده توسط ایالات متحده بر تجارت و سرمایه گذاری چین در خارج از کشور و مشکلات اقتصادی در داخل، پکن هند را به سرعت در حال توسعه به عنوان یک بازار بالقوه مهم میداند. تولید الکترونیک و صنعت داروسازی هند هم به شدت به قطعات الکترونیکی چینی وابسته است.
توافق اخیر مرزی خواستار از سرگیری گشت زنی در لاداخ و خروج نیروهایی به مواضع قبل از بحران 2020 است . پس از اعلامیه اکتبر 2024، هند و چین نیروهای خود را از دو منطقه کلیدی در مرز هیمالیا عقب کشیده اند. این توافق تنش نظامی چین و هند را فعلا خنثی کرد. یعنی هر دو طرف گشت هایی را می فرستند تا ادعاهای خود را نشان دهند، اما هماهنگی گشت ها به عدم درگیری کمک می کند و دسترسی هند به 65 نقطه گشت زنی بازگردانده خواهد شد.
همچنین دو کشور با حفظ “منافع امنیت ملی” ، کاهش سربازان، ایجاد مناطق حائل جدید، عقب بردن نیروها به حداقل رساندن احتمال درگیری را پیگیری میکنند. این چارچوب میتواند بعدا در مناطق دیگر مورد اختلاف بویژه آروناچال پرادش ( “تبت جنوبی”) یا منطقه آکسای چین در کشمیر تاثیر بگذارد و منجر به مجموعه جدیدی از اقدامات اعتمادسازی، کاهش تنش و جلوگیری از درگیری مجدد گردد و پایه و اساس عادی سازی روابط چین و هند شود.
اقدامات اخیر و مثبت هند برای کاهش زمان صدور ویزا کمتر از 30 برای چینی ها، حذف موانع مصنوعی مبادلات مردمی و امکان تعاملات مکرر و افزایش تعداد پروازهای مستقیم بین دو کشور می تواند مفید باشد.
دو کشور انگیزه ها و دلایل زیادی برای از بین بردن سوء ظن دارند. اعزام سفیر جدید چین در دهلی نو در ماه مه ۲۰۲۴، ۱۸ ماه پس از خروج سلف او از پایتخت هند مذاکرات بین دیپلمات ها و کاهش لفاظی های رسانه ها گامی در جهت تنش زدایی روابط تلقی می شود.
هر چند هنوز هند و چین طول خط مرزی را متفاوت می بینند و بی اعتمادی بین نیروهای مرزی همچنان بالا است. تکمیل مذاکره در مورد “مناطق معلق” از طریق کانال های دیپلماتیک و نظامی هنوز چالش مهمی است.اما اگر گسترش دیدارهای دیپلماتیک و گفتگوها بتواند به اقدامات عملی و میدانی تبدیل شود، تغییراتی مهم را در منطقه مرزی بین چین و هند ایجاد می کند.
در حوزه ژئوپلتتیک دیدگاه های متفاوت در مورد نقش جهانی و منطقه ای خود وجود دارد. نقش متغیرها و بازیگران منطقه ای و بین المللی در افزایش و یا کاهش رقابت و تنش دو كشور چشمگیر است. همچنین هر گونه تعامل آتی دونالد ترامپ با چین و هند یکی از عوامل تعیین کننده رابطه چین و هند خواهد بود .
هنوز مشخص نیست دولت دوم ترامپ در ایالات متحده چه راه هایی بر تجارت بین چین و هند تأثیر گذارد و هند چگونه به تشدید تنش چین و آمریکا واکنش نشان خواهد داد.
دهلی نو ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) و کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) – ، را رد می کند زیرا از قلمرو مورد ادعای هند در کشمیر عبور می کند، و نگران افزایش قدرت پکن در اقیانوس هند و اتحاد دیرینه با اسلام آباد است.
هند و چین نیز اختلافات عمیقی دارند. پکن از سیاست های هند در کشمیر، حمایت ایالات متحده از هند در برابر چین، نزدیکی هند با ژاپن، تقویت روابط با تایوان ، تبت، حضور هند در اتحاد استراتژیک QUAD (گفتگوی امنیتی چهارجانبه) و پیمان AUKUS (استرالیا-بریتانیا-ایالات متحده) و.. ناراضی است.
از نگاه بسياري در دهلي نو سیاست خارجی اخير چین به نوعی تهاجمی عمل می‌کند. لذا دهلی نو احساس می کند با تهدید محاصره شدن از طرف چین مواجه شده است . همچنین «مسئله تبت» که مدت هاست خفته اما بسیار حساس است، «مسئله تبت» روابط دوجانبه را متزلزل کند. دالایی لاما قول داده است که برنامه جانشینی خود را پس از تولد 90 سالگی خود در ماه ژوئیه اعلام کند. هر دو ممکن است باعث ایجاد ناآرامی در تبت شوند، و روابط چین و هند را تیره کنند .
به علاوه تنش های منظم و بی ثبات کننده آسیای شرقی و جنوبی، منعکس کننده رقابت منطقه ای جاری بین پکن و دهلی هستند. فراتر از این، چند چالش دیگر هم هست. هر چند هند تمایل خود را برای تقویت ارتباطات استراتژیک با چین، تقویت اعتماد متقابل استراتژیک و گسترش همکاری ها ابراز کرده است. اما از دید بسیاری در پکن هنوز افکار عمومی داخلی برای درک مثبت از چین و توسعه روابط با چین آماده نیست.
در واقع نیازهای دو کشور به آب روز به روز افزایش می باید . بزرگترین رودخانه‌های هند و چين به یخچال‌ها و منابع آبی تبت وابسته است، لذا هرگونه حل تنش در مرزها می تواند بر کاهش اختلاف ها ی آّبی نیز تاثیر گذار باشد. اما روابط تجاری همچنان قوی باقی مانده است و چین بزرگترین شریک تجاری هند بود تجارت در سال های 2023-2024 با وجود تنش های ژئوپلیتیکی به 118 میلیارد دلار رسید.
دهلی نو و پکن در بسیاری از مجامع چون بریکس ، بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیا، منافع مشترک دارند. توافقنامه اخیر مرزی به هند اجازه می دهد تا با رفع چالشهای اقتصادی با چین تعامل گسترده تر داشته باشد، سرمایه گذاری چینی را افزایش دهد و کسری تجارت دو طرفه را متعادل کند .
دو کشور پرجمعیت جهان دارای مکمل های اقتصادی طبیعی هستند. روابط پایدار نیز به نفع صادرات چین است و دسترسی به بازار وسیع و رو به رشد هند آسان تر خواهد شد. همچنین اگر سیاست تجاری آینده ترامپ ( تعهد تعرفه واردات) عملی شود ، چین و هند می توانند از بازارهای یکدیگر برای کاهش تأثیر تعرفه های بهره مند شوند.
چشم انداز
مسئله مرزی تلفات سنگینی بر روابط داشته و پنج سال هیچ جلسه ای بین رهبران ارشد دو کشور برگزار نشده بود. اما احتمالا عادی شدن روابط و کاهش تنش در سال 2025 ادامه خواهد یافت . زیرا فرصتی برای دستیابی به پیشرفت اساسی در روابط چین و هند فراهم می کند.
سال 2025 که هفتاد و پنجمین سالگرد برقراری روابط خواهد بود و فرصتی را برای مودی فراهم می کند تا در جریان میزبانی چین از اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سال 2025 با شی دیدار کند، در سال 2025 با توافق مرزی اخیر و رویکرد دهلی نو در «تسهیل ویزا برای چینی ها اکنون امیدواری های بسیاری برای گسترش توریسم، تبادلات دیپلماتیک و مذاکرات چند بعدی فراهم تر شده است.
در واقع هنوز روابط هنوز به وضعیت قبل از درگیری در سال 2020 بازنگشته است اما رویکرد های کنونی دو کشور می تواند به جلوگیری از تشدید تنش در آینده کمک کند.با اجرای واقعی توافق نامه های عدم درگیری تا بهار یا تابستان 2025 انتظار می رود بن بست نظامی حداقل در در بخش غربی مرز چین و هند کاهش یابد.
به علاوه به نظر میرسد دو طرف در حال بررسی مکانیزم گفتگوی اقتصادی و تجاری در سطح بالا برای تقویت همسویی استراتژی های توسعه اقتصادی و ترویج رشد متوازن و پایدار در تجارت دوجانبه هستند.
همچنین هر چند اعتماد به راحتی ترمیم نخواهد شد، اما توافق محدود اخیر بستری مهم در کاهش رقابت ژئوپلیتیکی، جلوگیری از بحران های ناخواسته و حتی تنش نظامی هسته ای و حرکت به سوی تعامل همراه با رقابت خواهند بود.
