مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
پس از پايان جنگ داخلي تاجيكستان هر چند بر رشد امنيت و ثبات و توسعه اقتصادي در تاجيكستان افزوده گفت، اما همزمان نيز نگاه بازيگران گوناگوني به اين كشور معطوف شد. در اين بين با ورود نيروهاي ناتو به افغانستان و توجه بيشتر چين، روسيه و امريكا و ساير باريگران نوعي رقابت بر سر نفوذ در تاجيكستان رخ داده است. اكنون نيز همزمان با مساله خرج نيروهاي ناتو از افغانستان و آنيده ثبات در منطقه باعث توجه بيشتر بازيگران به تاجيكستان شده است. اين امر بهانه اي شد تا به گفتگويي با پروفسور مظفر عالم اف رئيس مركز پژوهش هاي شرق در تاجيكستان بنشينيم:
واژگان كليدي: رقابت بازيگران جهاني در تاجيكستان، روابط روسيه و تاجيكستان، روابط امريكا و تاجيكستان، آينده ساخت سد راغون تاجيكستان، تهديد بنيادگرايي در تاجيكستان، سياست خارجي تاجيكستان، اهداف سياست خارجي تاجيكستان
مركز بين المللي مطالعات صلح: وضعيت كنوني و مهمترين اهداف سياست خارجي تاجيكستان در شرايط كنوني چيست؟
تاجيكستان مانند همه كشورهاي منطقه در انحصار است و هر بار با اختلاف بين چين و روسيه و از سويي اتحاديه اروپا و امريكا از سوي ديگر تاجيكستان را تحت تاثير زيادي قرار ميدهد. چنانچه هر كسي از اين بازيگران در تاجيكستان داراي بخش نفوذ ويژه اي هستند و به نوعي رقابتي بين آنها در اين حوزه وجود دارد. چين كشوري بزرگ شريك اقتصادي تاجيكستان و سرمايه گذار اول در تاجيكستان است. اتحاديه اروپا نيز كمكهاي زيادي در بخش هاي دولتي و اقتصادي تاجيكستان صرف كرده است. تاجيكستان به جنوب و شرق خود هم توجه كرده است و هم ارتباط با چين را هم مد نظر داشته باشد. همچنين تاجيكستان دست به صادارت صادارت دوباره كالاهاي چيني زده است. در سال 2011 و 2012 سهم افغانستان و پاكستان در تجارت خارجي تاجيكستان بالا رفته است. در اين حال چون كشور ما از نظر اقتصادي ضعيف، محتاج و فقير است و در شرايط كلي نيز مشكلات زيادي بر سر راه رشد تاجيكستان قرار گرفته كه به آينده تاجيكستان لطمه مي زند، مهمترين اهداف سياست خارجي تاجستان مي تواند به نوعي گروه خوردن با مسائل اقتصادي و راه پيدا كردن به خارج باشد. چرا كه تاجيكستان از نظر جغرافياي كشوري بسته است. يعني از راه ازبكستان و قزاقستان به روسيه ارتباط دارد و… در اين بين اين مشكل با توجه به وجود راه هايي جديد به جنوب و شرق و ارتباط با قرقيزستان و چين و ساخت راه ها و تونل ها و.. تا حدي اين مشكل موسمي نيست و حل شده است. جدا از اين ساخت پروژه هاي انرژي و اقتصادي و آبي همچنان در تاجيكستان مد نظر است. اگر در تاجيكستان سرمايه گذاريهاي عمده اي انجام مي شد اين پروژه ها به سرانجام ميرسيد و از بسياري جهات مشكلات اقتصادي تاجيكستان از بين ميرفت.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به گذشته روابط روسيه و تاجيكستان نقش روسيه تا چه ميزاني در تاجيكستان حفظ شده است؟
سفر آخرين پوتين به تاجيكستان در ماه اكتبر و امضاي موافقنامه در مورد تمديد حضور سربازن نظامي و پايگاه روسيه در تاجيكستان تا اندازه اي روابط دو سويه را گرم تر كرد. روسيه شريك بزرگ اقتصادي، تامين كننده مهاجران كار تاجيك و همكار در پروژه هاي سياسي امنيتي است. اكنون با امضاي معاهده هاي نوين همكاري ها روسيه بايد بيشتر از نظر اقتصادي و انرژي توان خود را عملي كند و برخي از قول هاي اقتصادي از جمله در مورد سد راغون و بود و باش و رفت و آمد حدود يك و نيم ميليون نفر مهاجر تاجيك در روسيه ( كه براي تاجيكستان هشت ميليون نفري خيلي مهم است) را عملي كند. در بعد ديگري پياده كردن پروژهاي اقتصادي تاجيكستان بسيار مد نظر دوشنبه در روابط با روسيه است. هر چند برخي از پروژه هاي هاي مورد نظر بايد با كشورهاي همسايه نيز هماهنگ گردد و برخي از مشكلات با ازبكستان و قزاقستان از ميان برداشته شود. در اين حال موضع روسيه براي تاجيكستان بسيار مهم است. اگر روسيه در ساخت پروژه هاي آبي و انرژي در تاجيكستان فعال تر گردد، احتمال دارد اين پروژه هاي عملي گردد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با در نظر داشت سرمايه گذاري ها و حضور فزاينده چين در منطقه و تاجيكستان آينده روابط چين و تاجيكستان به چه سويي پيش مي رود؟
در حال حاضر چين به درجه مهمترين و بزرگترين سرمايه گذار در اقتصاد تاجيكستان بدل گرديده است. در حالي كه روسيه و چين مي توانند با بهره گيري از سازمان همكاري هاي شانگهاي نفوذ خود را در تاجيكستان هماهنگ نمايند. چين فعلا مهمترين سرمايه گذار اقتصاد تاجيكستان است و اين حضور و شركت در پروژه هاي اقتصادي در تاجيكستان و راه هايي كه جنوب و شمال كشور و مركز كشور را به شرق كشور پيوند ميزند براي تاجيك ها بسيار مهم است. همچنين عملكرد چين در اين پروژه ها بسيار بوده است. البته از طرف ديگر چين به تاجيكستان به عنوان بازار كالا نگاه ميكند و تلاش ميكند از ديگر كشورهاي منطقه پيش دستي داشته باشد. چين در نظر دارد كه منطقه بازار اصلي كالاي چيني گردد و در اين زمينه تلاش هاي زيادي دارد و راههاي ارتباطي همچون راه ابريشم نيز مد نظر چين است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: در سالهاي گذشته رفت و آمدهاي مقامات امريكايي به تاجيكستان افزايش يافته است و حتي بحث ايجاد پايگاه نظامي امريكا در تاجيكستان هم مطرح شده است. روابط دوشنبه و واشنگتن به چه سمتي پيش مي رود؟
در مورد پايگاه هاي امريكايي در منطقه بايد گفت امريكا به خوبي ميداند كه تاجيكستان يكي از كشورهاي عضو پيمان امنيت دسته جمهي است و از كشورهايي است كه بيشتر با روسيه همكاري دارد. لذا بنياد پايگاه نوين نظامي امريكايي در تاجيكستان حقيقت ندارد. يعني جدا از تاجيكستان بايد اجازه روسيه را هم داشته باشد و گمان هم نمي رود كه روسيه با اين امر موافق باشد. روابط تاجيكستان با امريكا مانند ديگر كشورها و همچون اتحاديه اروپا، تركيه، هند و پاكستان است. يعني روابط با امريكا نه زياد و نه كم است. گذشته از اين نيز گفتگوهايي در مورد پايگاه نظامي امريكا در منطقه با ازبكستان شده است و احتمال عملي شدن آن نيز هست.
مركز بين المللي مطالعات صلح: هند در سالهاي گذشته جدا از سرمايه گذاي در اقتصاد تاجيكستان در بخش نظامي و امنيتي هم با تاجيكستان همكاري هايي داشته و سفرهايي رسمي هم بين دو كشور گسترش يافته است. در اين حال نقش تقويت همكاري هاي نظامي بويژه در مناطقي مانند عيني و فرخار چيست؟
هند از نظر اقتصادي هنوز نتوانسته است آنگونه كه بايد در تاجيكستان سرمايه گذاي كند. در اين حال اين كشور در تاجيكستان چند پروژه را ( همچون ورزاب كه فرسوده شده بود و همچنين كارخانه هاي داروسازي و… ) را پياده كرده است. همچنين در بخش نظامي به تجهيز فرودگاه عيني پرداخته است، اما بدون اجازه روسيه هند نمي تواند همكاري هاي خود را گسترش دهد. يعني با توجه به تحولات احتمال اينكه فرودگاه عيني به خود تاجيكستان و پيمان امنيت دسته جمعي واگذار شود زياد است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به پيوندهاي گسترده ايران و تاجيكستان علل عدم گسترش روابط ايران با تاجيكستان چيست؟
ايران قبلا سنگ توده دو، تونل انزاب و … را ساخته و در مورد مشكلات تاجيكستان در مشكلات با ازبكستان و روسيه هم به تاجيكستان كمك كرد و مردم تاجيكستان را خشنود ساخته است. احتمالا علت اصلي علل عدم گسترش روابط ايران با تاجيكستان اين امر موانع جغرافيايي است. در واقع تاجيكستان با ايران همسايه نيست و همه اميدوار هستند كه در افغانستان و حداقل در شمال غربي اين كشور صلح برقرار گردد و آرام باشد. چنانچه پروژه هاي راه سازي جامه عمل پوشد، روابط دو كشور گسترش مي يابد، اما جدا از اين نيز عوامل ديگري در جلوگيري از گسترش روابط دو كشور موثر است. تاجيكستان انتظار دارد كه ايران همواره از سرمايه گذاران اصلي در تاجيكستان باشد، اما اكنون ايران مواجه با تحريم ها و مشكلات است و نبايد انتظار گسترده داشت. همچنين دو كشور با وجود زبان و تمدن مشترك از نظر مذهبي متفاوت هستند و اين امر تا حدي موجب عدم گسترش روابط است. چنانچه در مورد تلويزيون مشترك كشورهاي فارسي زبان سه كشور به توافق نرسيدند. به علاوه دولت تاجيكستان دولتي سكولار و ايران جمهوري اسلامي است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا روس ها مانع از حضور بيشتر ايران در تاجيكستان ميشوند؟
من گمان نميكنم اينگونه باشد. چنانچه روسيه و ايران هر چند منافع ملي مخصوص خود را دارند، اما دو كشوري بودند كه براي صلح تاجيكستان كليدي بودند..
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به مد نظر بودن ساخت سد بزگ راغون در تاجيكستان و مخالفت ازبكستان اين كشور تا چه ميزاني فشارهاي خود را بر تاجيكستان گسترش داده است؟
شما مي دانيد كه بانك جهاني كميسيوني را در مورد ساخت راغون ايجاد كرد و اخيرا هم نوبت دوم گزارش كميسيون بود و مشكلاتي تكنيكي را براي ساخت شد متذكر نشد. اين پروژه در دوره شوري طرح شده بود و تا سال 92 19 چهل و پنج درصد ساختمان پروژه به اتمام رسيده بود. در جنگ داخلي و … امكان پايان نبود. اكنون تاجيكستان و ازبكستان به افغانستان برق ميفروشند، در اين حال با توجه به مزيتهاي تاجيكستان نرخ هر كيلو وات برق تاجيكستان دو و نيم برابر متفاوت از ازبكستان است. اكنون بيش از 50 درصد پروژه راغون باقي است و با توجه به بازار برق منطقه( افغانستان، پاكستان، هند و حتي ايران) اگر پروژه كاسا 1000 ساخته شود برق ارزان حتي به ايران هم ميرسد. بايد گفت كاسا 1000 پروژه اي است كه در صورتي عملي مي گردد كه از قمبراته در قرقيزستان و راغون در تاجيكستان برق اين پروژه تامين گردد.
مركز بين المللي مطالعات صلح:آيا ايران و روسيه مي توانند در تكميل راغون به تاجيكستان كمك كنند؟
البته روسها مايل هستند نقش اصلي در اين پروژه ها داشته باشند در عمل هم روسيه طرفدرا ساخت راغون است هر چند به طور صد درصد علني ابراز نمي كند. با توجه به شرايط كنوني ايران مبلغ مورد نياز مالي راغون بسيار زياد است. ايران همچنين ميتواند در اين پروژه مشترك باشد. همچنين طرحي هايي هم هست كه كشورهاي روسيه، ازبكستان، چين، پاكستان، هند، و.. سهميه خود را داشته باشند تا آنها مخالف نباشد و در اين پروژه سهيم باشند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: تهديد بنيادگرايي از جنوب و درگيريهاي مرزي تا چه ميزاني تاجيكستان را تهديد ميكند؟
اكنون هر چند تهديد جنگ بر سر آب و انرژي فاجعه اي كلان براي منطقه است، اما گمان مي كنم ازبكستان و رهبران ازبكستان و منطقه به دنبال اين امر باشند. همچنين بازيگران بين المللي مانند اتحاديه اروپا، روسيه، چين و… نيز راضي به اين مساله نيستند. در اين حال منازعات مرزي هم مد نظر است و ممكن است در فرقانه بحران هايي رخ دهد، اما بايد گفت در اين منطقه بيست و پنج درصدي مردم آسياي ميانه زندگي مي كنند و هشت والي فرغانه (ازبكستان، قرقيزستان و تاجيكستان) وجود دارد و نمي توان گفت جنگي مانند ايران و عراق درگيرد، اما مشكلات وجود دارد و با توجه به اين مساله نفوذ كشورهاي خارجي را بيشتر مي كند. گذشته از اين تهديد بنيادگراييان در تاجيكستان به آن اندازه اي كه بسياري از رسانه ها مي گويند نيست، اما اين امر در مورد ازبكستان احتمال دارد جدي هم باشد. بنيادگراياني كه قبلا در ازبكستان فعال بوده اند اميد دارند بعد از خرج نيروهاي امريكاي از افغانستان به ازبكستان برگرندد كه البته اين امر هم بهانه خوبي براي كريم اف است تا اين تهديد را بيشتر و وسيع تر نشان دهد و اشاره كند اين تهديد از جنوب است. در اين حال با توجه به وضعيت كنوني تاجيكستان و تمديد مهلت حضور نيروهاي روس در تاجيكستان و كمك هاي اروپايي، امريكا و چين و در مورد پيشگري از ورود ترويست ها به تاجيكستان تهديد گروههاي افراط گرا در مورد تاجيكستان عملي نمي شود.
گفتگو از: فرزاد رمضاني بونش
